Luqa

Gwanni

Nisga

(ara wkoll HAWNHEKK GHAL SALMI OHRA)

Salm ta’ tip specjali b’ilment kontra l-hazen fejn is-Salmista bi kliem haj u theddid qawwi, icanfar lill-hziena u jitlob kastig ahrax ghalihom. Aktarx li ghandu f’mohhu l-imhallfin hziena u kbarat ohra ta’ zmienu.

S. 58 imhallfin hziena: Bhall-profeti tal-qedem il-poeta jkellem car lill-imhallfin ingusti, u jitlob li jsir haqq divin minnhom.

v. 2 Intom, kbarat: allat jew fis-skiet. Kliem li jhaddan fih sew imhallfin sew mexxejja. Ara S 45, 7w; 82; Ez 21, 6; 22, 7; Dt 19, 17; 2 Sam 14, 17. Dt 16, 19 ~ iwassal ghal Dt 1, 16-17. Tharsux lejn l-ucuh: jigifieri, turux imgieba ta’ hniena, jew b’mod iktar partikolari, xi parzjalita` fil-haqq li taghmlu, Lev 19, 15. L-imhallfin ghandhom jimitaw l-oghla imparzjalita` li juri Alla Dt 10, 17-18; Prov 24, 23. Il-profeti ta’ spiss jittrattaw din it-tema wkoll: Is 10, 2; Ger 5,28; Ezek 22, 12; Gham 2, 6; 5, 7.10; Mik 3, 9.11.

v. 8 S 37, 2 ~ ara wkoll S 90, 6; S 103, 15; Is 40, 7w; Gak 1, 10-11; 1 Pt 1, 24-24; Mt 24, 35; Gw 1,1 (nota).

v.10 hajjin ikaxkarhom bis-shana ta’ ghadbu: Gob 21, 20 ~ iwassal ghal S 75, 8-9: il-haqq divin issa se jitwettaq kullimkien u kontra l-hziena kollha, ara Zak 2, 1. Ix-xbieha tal-bieqja tal-haqq divin hija wahda mit-temi tal-profeti: Is 51, 17; Ger 25, 15; 48, 26; 49, 12; 51,7; Lam 4, 21; Ezek 23, 31w; Hab 2, 16; Apk 14, 10.

Gw 1, 1: It-TQ gharaf it-tema tal-Kelma (Verb) ta’ Alla u dik ta’ l-gherf, li jezisti sa minn qabel id-dinja f’Alla (ara Prov 8, 22; Gherf 7, 22), li biH inholoq kollox. Il-Verb intbaghat fuq l-art biex jirrivelalna s-sigrieti tar-rieda ta’ Alla. Meta ntemmet il-missjoni tieghU, rega’ lura ghand Alla (Is 55, 10-11; Prov 8, 22-36; Sir 24, 3-32; Gherf 9, 9-12; ara wkoll fuq il-hidma tal-hallieq, Gen 1, 3.6. ecc; Is 40, 8.26; 44, 24-28; 48, 13; S 33, 6; Gdt 16, 14; Sir 42, 15; fuq il-missjoni tieghU: Gherf 18, 14-16; S 107, 20; 147, 15-18). Ukoll ghal S. Gwann (13, 3; 16, 28) il-Verb kien ma’ Alla, jezizti sa minn dejjem ( 1, 1.2; 8, 24; 10, 30); gie fid-dinja (1, 9-14; 3, 19; 9, 39; 12, 46; ara Mk I, 38), mibghut mill-Missier (3, 17.34; 5, 36.43; 6, 29; 7, 29; 8, 42; 9, 7; 10, 36; 11, 42; 17, 3.25; ara Lq 4, 43), biex iwettaq missjoni (4, 34), jigifieri li jwassal lid-dinja messagg ta’ salvazzjoni (3, 11; 1, 33); imwettqa l-missjoni tieghU, Huwa jerga’ lura lejn ’il Missier (1, 18; 7, 33; 8, 21; 12, 35; 13, 3; 16, 5; 17, 11.13; 20, 17). Fit-TG kien imiss lil Gwanni li jirrivela bis-shih, ukoll minhabba fl-avveniment ta’ l-inkarnazzjoni (Gw 1, 14 nota), in-natura personali ta’ din il-Kelma (gherf) sussistenti u eterna. Izda din il-personifikazzjoni kienet diga` mhejjija minn testi ohra ( bhal Lhud 1, 1-2; Apk 19, 13; 1 Gw 1, 1-2).

Gw 1, 14 U l-Verb sar bniedem: jew ha l-gisem, fejn il-"gisem" juri l-bniedem fil-kondizzjoni tieghu ta’ dghufija u mortalita` (ara Gw 3, 6; 17, 2; Gen 6, 3; S 56, 5; Is 40, 6). L-uzu ta’ din il-kelma (ara Rum 7, 5) jaghti importanza lit-twettiq tal-migja ta’ l-Iben fost l-umanita`, li Gwanni l-hin kollu jishaq fuqha. Aktar tard jitkellem dwar "inkarnazzjoni" (ara 1 Gw 4, 2; 2 Gw 7; u f’Pawlu, Rum 1, 3; Gal 4, 4; Fil 2, 7; Kol 1, 19). - grazzja... verita`: ara 1, 17; bi qbil ma’ "grazzja (jew imhabba) u fedelta` fit-tifsira li Alla jaghti dwaru nnifsU lil Mose` (Ez 34, 6; ara Hos 2, 16-22).

Lura Salmi Ý

Dan is-Salm jimplika l-istess sitwazzjoni storika bhal dik tas-Salmi 44 u 80. Huwa salm ta’ ilment nazzjonali fejn il-poplu, mirbuh u umiljat, jilmenta mit-telfa kbira li garrab u jitlob ’l Alla biex jghinu u jehilsu mill-ghedewwa. Is-Salm jibda mill-ewwel bl-ilment, bla dhul, mhux bhas-Salmi l-ohra ta’ l-istess kategorija.

v. 1 It-titlu jfakkar fil-grajja ta’ David imsemmija f’2 Sam 8, 3.13; 10, 13.18.

- "Susan Ghedut" jew "il-gilju tax-xhieda", isem il-ghanja li fuqha kellu jitkanta dan is-Salm.

v. 4 Ir-rebha titfisser f’termini apokalittici.

v. 6 waqqaft stendard: Il-bandiera, jew stendard li madwaru jingabru t-truppi, jissemmew ta’ spiss (Ez 17, 15; Is 5, 26; 11, 10; 49, 22; 62, 10; Ghanja ta’ l-Ghanjiet 2, 4); izda f’dan il-kaz, huwa sinjal ghall-irtirata, ara v. 12.

v. 7 Dan il-vers jintroduci profezija ta’ tama, mtennija fis-Salm 108, 7-14, bit-tbassir tat-twaqqif mill-gdid ta’ saltna mkabbra u maghquda, bhal fl-ewwel zminijiet tal-monarkija, b’setgha fuq Edom, Efrajm u Gilghad, ara Is 11, 13-14; Ghabdija kollu.

v. 8 fis-santwarju tieghu: Jew "bi qdusitu", jigiferi filwaqt li jzomm il-weghdiet tieghU. - Sikem: Art kontra s-Samarija, ara Neh 3, 33w. Il-fatt li qed jissemmew flimkien Sikem u Sukkot, ara Gen 33, 17-18, bla dubju jalludi ghar-rebha ta’ l-Art Mweghda, li titfakkar b’soghba izda wkoll b’tama.

v. 10 inqieghed il-qorq: drawwa tal-qedem, Dt 25, 9, f’Rut 4, 7 tfisser li taghmel tieghek.

- nifrah rebbieh: Is 11, 4 ~ Apk 19, 11: Fil-vv.11-21 qeghdin fl-ahhar zminijiet. Wara l-waqa’ tal-Babilonja, Kristu x-Xhud fidil (Apk 3, 14 nota) iwettaq Jum il-Mulej (Gham 5, 18; Mt 24, 1 sa 25, 46), meta jeqred l-ghedewwa tal-Knisja. Kif jidher dan ix-Xhud (vv. 11-16; Apk.12, 5; 14, 6-20; 17, 14) inebahhna f’dak li jghidu diversi profeziji.

Apk 3, 14: l-Amen, ifakkarna f’Is 65, 16 fejn "amen" diga` jidher bhala isem divin (Apk 1, 5 nota). Kristu jigi hawn identifikat ma’ l-gherf u mal-kelma hallieqa (Prov 8, 22; Gherf 9, 1w; Gw 1, 3; Kol 1, 15-17; Lhud 1, 2).

Apk 1, 5: Fil-persuna u fil-hidma tieghu, Kristu hu x-"xhud" tal-weghda maghmula zmien qabel lil David (2 Sam 7, 1; S 89; Is 55, 3-4; Zak 12, 8) u mwettqa fih. Huwa hu l-Kelma effikaci, l-"iva" ta’ Alla (v. 2; 3, 14; 19, 11.13; 2 Kor 1, 20). Eredi ta’ David (Apk 5, 5; 22, 16), gie kostitwit, permezz tal-qawmien, "il-kbir" (Kol 1, 18; ara Rum 1, 4); meqrudin l-ghedewwa tieghu, huwa se jircievi l-hakma fuq l-univers kollu (Dan 7, 14; 1 Kor 15, 28; Apk 19, 16). li hallna minn dnubietna: skond l-akbar ghadd ta’ xiehda; vulgata u ohrajn jghidu "li hasilna".

v. 12 Tnehida ta’ nostalgija tas-Salmista li, f’art maqsuma u meqruda ghalkollox minn dawk ta’ madwarha, joqghod jhewden fuq iz-zmien sabih tal-gwerra qaddisa, ir-rebha u s-saltna ta’ David.

v. 13 Riferenzi ghal Hos 1, 7 ~ Hos 14, 4; S 20, 8 (ara); Prov 21, 31; Is 30, 16; 31, 1; Mik 5, 9; Zak 4, 6. S 20, 8 ~ S 33, 16w; 147, 10w; 2 Kron 14, 10; Is 40, 30w ~ S 103, 5.

Lura Salmi Ý

vv. 6-7 "Min se jarana?".......qalb il-bniedem? Traduzzjoni ohra possibbli: "Se jifli s-sigrieti taghna?" Se jiflihom, hu li jifli l-gewwieni tal-bniedem, il-qiegh tal-qalb. Ara wkoll Ger 11, 20 Mulej li tifli l-qalb u l-mohh ~ Ger 20, 12; 17, 10; 1 Slat 8, 39; S 7, 10; 44, 22; 139, 13; Prov 15, 11; Gherf 1, 6 (nota); Atti 1, 24; Apk 2, 23.

Gherf 1, 6 L-gherf ..... ma jahfirhiex lil min izeblah bi kliem fommu; ghax Alla hu xhud ta’ dak li hu fih innifsu: dan l-ahhar kliem jirreferi ghal "min izeblah bi kliem fommu" u jigi tradott ukoll bhala tas-sentimenti tieghu jew tal-gewwieni tieghu. Il-gewwieni, jew ahjar l-imsaren, jitqiesu bhala l-post fejn jghammru s-sentimenti u l-impulsi li l-bniedem ikollu konxjament (Gob 19, 27; S 16, 7; 73, 21; Prov 23, 16). Il-qalb titqies bhala l-post ta’ kull attivita` maghmula b’mod konxju, sew jekk ta’ l-intellett sew jekk ta’ dak li jhoss (Gen 8, 21 nota). Qalb u gewwieni ta’ spiss jidhru flimkien (S 7, 10; 26, 2; Ger 11, 20; 17, 10; 20, 12; Apk 2, 23) biex juru l-ghaqda shiha tal-qawwa gewwinija tal-bniedem.

Gen 8, 21 qalb il-bniedem migbuda: il-qalb qeghda gol-bniedem, distinta minn dak kollu li jidher u specjalment mill-"gisem". Huwa l-post fejn jghammru l-fakultajiet u l-personalita`, minn fejn jitnisslu l-hsibijiet u s-sentimenti, il-kliem, id-decizjonijiet , l-azzjonijiet. Alla jaf sa fil-qiegh taghha, hi x’xinhi d-dehra ta’ bniedem (1 Sam 16, 7; S 17, 3; 44, 2; Ger 11, 20). Il-qalb hija c-centru tal-kuxjenza religjuza u tal-hajja morali (S 51, 12.19; Ger 4, 4; 31, 31-33; Ezek 36, 26). Huwa b’qalbu li l-bniedem ifittex ’l Alla (Dt 4, 29; S 105, 3; 119, 2.10), jisimghU (1 Slat 3, 9; Sir 3, 29; Hos 2, 16; ara Dt 30, 14), iserviH ( 1 Sam 12, 20.24), ifahhrU (S 111, 1), ihobbU (Dt 6, 5). Il-qalb semplici, retta, safja, mhix maqsuma fl-ghazliet taghha jew skond ghanijiet jew pretensjonijiet ipokriti ghar-rigward ta’ Alla jew tal-bnedmin (Efes 1, 18 nota).

Efes 1, 18 l-ghajnejn ta’ qalbkom: Fil-qalb tghammar l-intelligenza: dak kollu li gie accettat fil-qalb, sew morali sew spiritwali, fit-TQ (Gen 8, 21) ikompli fit-TG. Alla jaf x’hemm fil-qalb (Lq 16, 15; Atti 1, 24; Rum 8, 27). Il-bniedem ghandu jhobb lil Alla b’qalbu kollha (Mk 12, 29-30p). Alla sawwab f’qalb il-bniedem ir-rigal ta’ l-Ispirtu tieghU (Rum 5, 5 nota; 2 Kor 1, 22; Gal 4, 6). Kristu wkoll jghammar fiha (Efes 3, 17). Il-qlub semplici (Atti 2, 46; 2 Kor 11, 3; Efes 6, 5; Kol 3, 22), retti (Atti 8, 21). safjin (Mt 5, 8; Gak 4, 8), jinsabu miftuhin berah ghall-prezenza u ghall-azzjoni ta’ Alla. Dawk li jemmnu ghandhom qalb wahda u ruh wahda (Atti 4, 32).

Rum 5, 5 permezz ta’ l-Ispirtu s-Santu li kien moghti lilna: l-Ispirtu s-Santu tal-weghda (Efes 1, 13; ara Gal 3, 14; Atti 2, 33), li jikkaratterizza il-patt il-gdid f’konfront ma’ dak qadim (Rum 2, 29; 7, 6; 2 Kor 3, 6; ara Gal 3, 3; 4, 29; Ezek 36, 27), mhuwiex biss wirja minn barra ta’ qawwa ta’ fejqan u karizmatika (Atti 1, 8); huwa wkoll, u fuq kollox, bidu gewwieni ta’ hajja gdida li Alla jaghti (1 Tess 4, 8; ara Lq 11, 13; Gw 3, 34; 14, 16w; Atti 1, 5; 2, 38; 1 Gw 3, 24), jibghat (Gal 4, 6; ara Lq 24, 49; Gw 14, 26; 1 Pt 1, 12), jikkoncedi (Gal 3, 5; Fil 1, 19), ixerred lura ghal fuqna (Tit 3, 5w; ara Atti 2, 33). Ricevut permezz tal-fidi (Gal 3, 2.14; ara Gw 7, 38w; Atti 11, 17) u l-maghmudija (1 Kor 6, 11; Tit 3, 5; ara Gw 3,5; Atti 2, 38; 19, 2-6), huwa jghix fin-nisrani (Rum 8, 9; 1 Kor 3, 16; 2 Tim 1, 14; ara Gak 4, 5), fl-ispirtu tieghu (Rum 8, 16; ara Rum 1, 9) kif ukoll fil-gisem tieghu (1 Kor 6, 19). F’ghaqda ma’ Kristu (1 Kor 6, 17), in-nisrani jifforma mieghu gisem wiehed (1 Kor 12, 13; Efes 2, 16.18; 4,4).

Lura Salmi Ý

v. 4 tahfirhomlna: Traduzzjonijiet ohra possibbli huma "thassar" jew "tghatti l-htija", li huma, fi stil sacerdotali, il-wirja tal-mahfra divina, li tinkiseb b’mod specjali f’jum l-espjazzjoni (Lev 1, 4 nota; 16, 1; 23, 26-32; Num 29, 7-11; Lhud 9, 6-14; ara S 78, 38; 79, 9).

Lev 1, 4 espjazzjoni: dan kien is-sagrificcju li bih min kien offenda lil Alla billi kiser il-patt seta’ jerga’ jikseb il-grazzja. L-annimal offert b’sagrificcju (kipper) gie mfisser bhala rahan ghall-fidwa (kofer) (Ez 30, 12). Fis-sagrificcji ta’ espjazzjoni, ir-riti tad-demm kellhom funzjoni primordjali (Ez 17, 11). Ghalkemm maghrufa mal-gnus tal-madwar, l-espjazzjoni ddahlet fis-sisien miktuba tal-ligi ta’ Israel. Fit-TG l-espjazzjoni ma tidhirx bhal xi hlas jew rahan, izda bhala rigal ta’ hajja moghti minn Alla lill-bniedem bil-ghan li jqajmu mill-gdid ghall-hajja (Rum 3, 25-26 noti).

Rum 3, 25 vittma ta’ espjazzjoni: jew "propizjatorju" li kien l-ghatu ta’ fuq l-arka. (Ez 25, 17; Lhud 9, 5). Fil-jum kbir ta’ l-espjazzjoni (Lev 16, 1), il-propizjatorju kien jintraxx bid-demm (Lev 16, 15). Kien id-demm ta’ Kristu li tassew wettaq it-tisfija tad-demm kif dan ir-rit seta’ biss qabel ifisser. Ara wkoll id-demm tal-patt (Ez 24, 8; Mt 26, 28 nota).

Rum 3, 26 f’dan iz-zmien: li hu stabbilit minn Alla fil-pjan tas-salvazzjoni (Atti 1, 7) bl-opra ta’ fidwa ta’ Kristu (Rum 5, 6; 11, 30; 1 Tim 2, 6; Tit 1, 3), li ssehh fil-"milja taz-zmien" (Gal 4,4), darba ghal kull bniedem (Lhud 7, 27), u jniedi z-zmien eskatologiku (ara Mt 4, 17p; 16, 3p; Lq 4, 13; 19, 44; 21, 8; Gw 7, 6.8).

Mt 26, 28 id-demm tal-Patt: ukoll il-Patt il-Gdid (ara Lq 22, 20; 1 Kor 11, 25). - Hekk kif darba fid-dezert tas-Sinaj id-demm tal-vittmi kien issigilla l-patt ta’ Jahwe` mal-poplu tieghU (Ez 24, 4-8; ara Gen 15, 1), hekk ukoll fuq is-salib id-demm tal-vittma perfetta, Gesu`, se jissigilla bejn Alla u l-bnedmin, il-Patt il-Gdid (ara Lq 22, 20), li kienu habbru l-profeti (Ger 31, 31). Gesu` jiehu fuqU l-missjoni ta’ fidwa universali mhejjija ghall-Qaddej tal-Mulej (Is 42, 6; 49, 6; 53, 12; Lhud 8,8; 9, 15; 12, 24). Nergghu nsibu l-idea ta’ patt gdid f’Pawlu, mhux biss f’1 Kor 11, 25, imma wkoll f’kuntesti ohra li juru l-importanza kbira tieghu (2 Kor 3, 4-6; Gal 3, 15-20; 4, 24).

v. 6 gzejjer fl-ibhra mbieghda: skond it-Targum, il-gzejjer jirrapprezentaw il-gnus pagani.

v. 9 Il-lvant u l-punent: ukoll "bibien il-lvant u l-punent", ghax kienu jemmnu li x-xemx kienet tghaddi ta’ kuljum minn dawn il-bibien, li jfissru l-pajjizi l-iktar mbieghda.

v. 10 Il-wied ta’ Alla: ukoll "ix-xmara ta’ Alla". Vers li jfisser dak li kienu jahsbu, li l-ilma tax-xita kien jinzamm f’gibjuni kbar fis-sema (S104, 3; Gen 1, 7; 7, 11; Gob 38, 25), iktar milli x-xmara simbolika ta’ Sijon (S 36, 9; Gen 2, 10). B’dan l-ilma, Alla jsaqqi l-art mahduma mill-bniedem biex taghti l-frott taghha.

v. 12 Il-mirkeb tal-Mulej (S 68, 5.18; Is 66, 15) jigri fuq wicc l-art ixerred gid ghammieli.

Lura Salmi Ý

v. 2 tifhir ~ Efes 1, 12.14 ~ 2 Kor 1, 22 sigill: Dan is-sigill u din id-dilka jfissru sew ir-rigal ta’ l-Ispirtu s-Santu moghti lill-insara kollha (forsi b’riferenza ghar-riti ta’ inizjazzjoni nisranija, ara Efes 1, 13; 4, 30; 1 Gw 2, 20.27), sew il-konsagrazzjoni ghall-ministeru appostoliku (ara "lilna" u "lilkom" , v 21) b’rigal specjali ta’ l-Ispirtu li jaghmel mill-appostlu l-messaggier fidil tal-fedelta` ta’ Alla fi Kristu (vv 17-20). Tajjeb li tinnota l-formulazzjoni trinitarja fil-vv 21-22.

v. 6 Ifakkarna fil-moghdija mill-Bahar tal-Qasab (Ez 14-15) u mix-xmara Gordan (Goz 3): zewg fatti "tipici" ta’ l-istorja ta’ Israel, daqstant imsemmija wkoll f’S 74, 13-15; 114.

S 114, 3 ~ S 74, 14-15; 77, 17; Mh 5, 4. Is 50, 2 ~ Apk 3, 20: L-intimita` ma’ Gesu` hi preludju ghall-ikla messjanika, ara Mt 8, 11 nota ~ ukoll Ghan 5, 2; Gw 14, 23; Lq 22, 29.30.

Mt 8, 11 joqoghdu fuq il-mejda: Fuq l-ezempju ta’ Is 25, 6; 55, 1-2; S 22, 27, ecc., il-Gudajizmu ta’ spiss wera l-ferh li kellu jgib mieghu z-zmien messjaniku taht ix-xbiha ta’ bankett, jew ikla kbira (ara Mt 22, 1-14 nota; 26, 29p; Lq 14, 15; Apk 19, 9 ~ Apk 1, 3 nota).

Mt 22, 1-14: Il-parabbola tal-festa tat-tieg, fejn is-sultan hu Alla, u l-festa tat-tieg hija l-hena messjanika, meta tqis li bin is-sultan hu l-Messija; il-mibghutin huma l-profeti u l-appostli; il-mistednin li ma jaghtux kazhom jew izebilhuhom huma l-Lhud; dawk migburin mit-triq huma l-midinbin u l-pagani; hruq il-belt hija l-qirda ta’ Gerusalemm. - Mill-v. 11, ix-xena tinbidel u minn hemm ghalhekk titkellem fuq l-ahhar gudizzju. Milli jidher Mt qieghed flimkien zewg parabboli, wahda bhal dik li hemm f’Lq 14, 16-24, u l-ohra li ghandha tmiemha fil-vv. 11-12: min iwiegeb ghall-invit irid ixidd il-libsa tat-tieg; l-opri tal-gustizzja ghandhom isiehbu l-fidi (ara Lq 3, 8; 5, 20; 7, 21w; 13, 47w; 21, 28w).

Apk 1, 3 Hieni: l-ewwel minn fost seba’ beatitudni li jissemmew fl-Apokalissi (ara 14, 13; 16, 15; 19,9; 20, 6; 22, 7-14). - iz-zmien qorob: il-migja ta’ Kristu (ara 3, 11; 22, 10.12.20 u 1, 7) u dak kollu li ghandu jigri "ma jdumx" (v. 1; ara 22, 6).

v. 9 jzommna fost il-hajjin: minn hawn gej it-titlu "salm tal-qawmien" li l-manuskritti Griegi u l-Vulgata ta’ S. Glormu bil-Latin jaghtu lil dan is-salm.

v. 10 Is 48, 10 ~ Is 1, 25; Ezek 36, 22 ~ Ezek 16, 60-63; Is 48, 11; S 115, 1.

v. 11-12 Kliem aktarx ghall-helsien mill-jasar ta’ Babel. hrigtna fil-wisa’: tradott ukoll "hrigtna ’l barra lejn il-helsien". Is 43, 2 ~ Is 43, 1-7: Oraklu ta’ salvazzjoni, l-istess bhal Is 41, 8-20. Israel m’ghandu xejn mniex jibza’ (vv. 1-5), billi l-ghazla tieghu, sa minn zmien il-qedem, mill-Mulej hija rahan ta’ dak il-helsien li issa jinsab fil-qrib.

Lura Salmi Ý

v. 21 ~ Gob 6, 14 It-tjubija lejn il-proxxmu hi sinjal ta’ twemmin mhux mittiefes. Lam 1, 2 minn fost l-eghzez taghha: l-allejati sa minn dejjem ta’ Guda (ara Ger 4, 30; 30, 14; Ezek 16,37.40; 23, 22-29).

v. 22 ~ Mt 27, 34 inbid b’tahlita morra: xarba li ssakkar li n-nisa Lhud kienu bi hniena (ara Lq 23, 27w) u bi drawwa joffru lill-ikkundannati biex itaffulhom it-tbatija. Dan l-inbid kien soltu jkun imhallat "mal-mirra" (Mk 15, 23); meta Mt isemmi "tahlita morra" ikun qed ifakkar f’S 69, 2. Gesu` ma riedx jiehu din it-tahlita. Mt 27, 48 hall: xarba b’toghma aciduza li kienu jixorbu s-suldati Rumani. Jista’ jkun li dan sar b’turija ta’ hniena (ara Gw 19, 28w); is-sinottici qisuh bhal xi haga qarsa (Lq 23, 36) u ddeskrivewh bi kliem li jixbah dawk ta’ S 69, 2.

v. 23 il-mejda taghhom ~ Rum 11, 9: is-salm hawn jiddeskrivi il-kastig tal-imxebbghin li m’gharfux it-tbatijiet u l-ghatx tal-gust. Jekk din x’aktarx hi riferenza ghall-ikliet sagrifikali taghhom (Targum), il-profezija titwettaq kelma b’kelma: hu l-istess twahhid tal-Lhud mar-religjon taghhom li jzommhom milli jaghrfu lill-gust li qed ibati.

v. 29 mill-ktieb tal-hajjin ~ Dan 12, 1 fil-ktieb: ktieb dawk li huma predestinati jew ktieb il-hajja (ara Ez 32, 32w; S 69, 29; 139, 16; Is 4, 3; Lq 10, 20; Apk 20, 12 nota: U nfethu l-kotba: l-ewwel kotba li jinfethu jkun fihom miktubin l-azzjonijiet tajbin jew hziena ta’ kull bniedem: ktieb il-hajja (3, 5) fih l-ismijiet tal-predestinati (3, 5; 17, 8; 20, 12.15; 21, 27; ara Fil 4, 3; Dan 7, 10; 12, 1; Atti 13, 48 nota.

Atti 13, 48: hajja ta’ dejjem: ara v. 46, jigifieri l-hajja tad-dinja li gejja (3, 15); hemm se jaslu biss dawk li ghandhom isimhom "miktub fis-smewwiet" (Lq 10, 20), "fil-ktieb tal-hajja" (Fil 4, 3; Apk 20, 12 nota fuq). Ir-rabbini kienu jhobbu jlissnu l-kliem "Destinati ghall-hajja tad-dinja li gejja". Fit-taghlim nisrani din id-destinazjoni ghall-glorja l-ewwel timplika il-fidi fi Kristu (ara Rum 8, 28-30; Atti 2, 39; Gw 10, 26 nota.

Gw 10, 26: Biex temmen f’Gesu`, trid tkun haga wahda mieghU fil-gewwieni tieghek: li tkun "gej minn hemm fuq" (8, 23), "minn Alla" (8, 47), mill-verita` (18, 37), min-naghag tieghU (10, 14). Il-fidi tabilhaqq tehtieg rabta spiritwali mal-verita` (3, 17-21; ara Atti 13, 48; Rum 8, 29w).

v. 31w Is-sagrificcju tat-tifhir joghgob ’l Alla aktar mill-vittmi. v. 31 ~ S 22, 26w ~ S 22, 27 Riferenza ghall-bankett messjaniku (Is 55, 1w nota) iktar milli ghall-ikla ritwali li tigi wara s-sagrificcju tas-sliem (Lev 3, 1).

Is 55, 1-11: L-ahhar theggiga biex wiehed jiehu sehem mill-gid tal-patt il-gdid (vv 1-5) u biex jikkonverti sakemm ikun ghadu l-waqt (vv. 6-11). Il-vv. 1-2 ifakkru fl-istedina ghall-bankett ta’ l-gherf (Prov 9, 1-6).

v. 32 ~ S 50, 8 ~ Gham 5, 21-27: Il-profeti ta’ spiss haduha kontra l-ipokrizija religjuza: wiehed jemmen li hu haga wahda ma’ Alla ghax ikun wettaq certi riti tal-kult (sagrificcji, sawm), filwaqt li jkunu gew disprezzati il-precetti ewlenin ta’ gustizzja socjali u mhabba lejn il-proxxmu (1 Sam 15, 22; Is 1, 10-16; 29, 13-14; 58, 1-8; Hos 6, 6; Mik 6, 5-8; Ger 6, 20; Goel 2, 13; Zak 7, 4-6; ara S 40, 7-9; 50, 5-15; 51, 18-19). It-TG jaghti formuli definittivi (Lq 11, 41-42; Mt 7, 21; Gw 4, 21-24).

Lura Salmi Ý

Ilment individwali, ripetizzjoni ghalkollox tas-Salm 40, 14 - 18. X’aktarx li l-ewwel inkiteb is-Salm 40 kollu, u mbaghad siltu minnu l-versi 14 sa 18 bhala Salm ghalih fejn is-Salmista jitlob li jkun mehlus mill-ghedewwa u jtemm billi jfahhar lil Alla u juri tama fiH.

v. 2 ~ S 40, 14. v. 3 ~ S 40, 15 ~ S 35, 4; 71, 13.

v. 4 ~ S 40, 16 ~ S 35, 21: Jakkuzawh falz b’xi reat, ara Lam 2, 16.

~ S 35, 25 ~ Ezek 25, 3; 26, 2.

v. 5 ~ S 40, 17 ~ S 69, 7.33; 35, 27; 104, 1 ~ Gen 1; Atti 17, 28 (nota). v. 6 ~ S 40, 18.

Atti 17, 28 Ahna fih nghixu: Il-predikazzjoni monoteista (dwar Alla wiehed) tal-Lhud kellha bhala ghajn ewlenija l-fatt li l-bniedem inholoq fuq sura u xbieha ta’ Alla (Gen 1, 26-27; Gherf 2, 23; Sir 17, 1-8 nota) biex turi kemm kien assurd il-kult moghti lill-idoli.

Sir 17, 1-8 Bin Sirak isegwi l-ordni tar-rakkont ta’ Gen 1: il-holqien tal-kwiekeb, tal-haxix u annimali, tal-bniedem. Passagg b’diversi riferenzi, fosthom Gen 2, 7 il-bniedem: Ebr.’adam, li gej mill-art, Ebr. ’adamah (ara 3, 19). Dan l-isem kollettiv ghad isir l-isem proprju ta’ l-ewwel hlejqa umana, Adam (ara 4, 25; 5, 1.3). - nifs il-hajja: Ebr. nefex, kelma li tfisser hajja moghtija permezz ta’ nifs li jahji (muri wkoll fi "spirtu", ruah, Gen 6, 17; Is 11, 2 noti).

Gen 6, 17 nifs il-hajja: il-kelma ruah tfisser ic-caqlieq ta’ l-arja: sew jekk ikun in-nifs tar-rih (Ez 10, 13; Gob 21, 18), sew jekk ikun dak li johrog mill-imnifsejn (7, 15.22 ecc). Ifisser ghaldaqshekk il-forza vitali, jekk mhux il-hsibijiet, is-sentimenti jew il-gibdiet li bihom il-frazi tesprimi ruhha (Gen 41, 8; 45, 27; 1 Sam 1, 15; 1 Slat 21, 5, ecc). Fil-bniedem huwa rigal ta’ Alla (Gen 6, 3; Num 16, 22; Gob 27, 3; S 104, 29; Koh 12, 7). Huwa wkoll il-qawwa li biha Alla jahdem fil-holqien (Gen 1, 2; Gob 33, 4; S 104, 29.30), kif ukoll fi grajjiet il-bniedem (Ez 31, 3), l-iktar bil-profeti (Mh 3, 10; Ezek 36, 28) u bil-Messija (Is 11, 2. Ara Rum 1, 9).

Is 11, 2 l-ispirtu tal-Mulej: Bhal fit-taghlim fuq l-gherf (ara Prov 8, 22; Gherf 7, 22), it-taghlim fuq l-Ispirtu jsib il-milja tieghu fit-TG (ara Gw 1, 33; 14, 16.26 nota; Atti 1, 8; 2; Rum 5, 5).

Gw 14, 26 Wara li Gesu` jitlaq minn fuq din l-art, jidhol minflokU fost dawk li jemmnu, l-Ispirtu (Gw 14, 16w; 16, 7; ara 1, 33). Huwa "d-Difensur", l-avukat li jintercedi quddiem il-Missier (ara 1 Gw 2, 1) jew li jixhed quddiem il-qrati tal-bnedmin (Gw 15, 26w; ara Lq 12, 11w; Mt 10, 19w; Atti 5, 32); huwa l-Ispirtu tal-verita` (Gw 8, 32) li jwassal ghall-verita` kollha (16, 13). Huwa jifthilna mohhna dwar il-personalita` misterjuza ta’ Kristu: kif Huwa jewettaq l-Iskrittura (5, 39), x’inhu s-sens ta’ kliemU (2, 19), ta’ l-atti u s-sinjali tieghU (14, 16; 16, 13; 1 Gw 2, 20w.27; Rum 8, 16), li d-dixxipli ma kienux fehmu qabel (2, 22; 12, 16; 13, 7; 20, 9). B’dan kollu, l-Ispirtu jixhed dwar min hu Kristu (15, 26; 1 Gw 5, 6-7) u jhawwad lid-dinja li ma temminx (16, 8-11; ara Lq 24, 49; Rum 5, 5).

Lura Salmi Ý

Ilment individwali. Talba ta’ wiehed imdahhal fiz-zmien , li qed ihoss it-toqol tax-xjuhija, tal-ghaja u tal-mard, u jaf li l-ghedewwa tieghu qed jifirhu ghax jarawh qisu mitluq minn Alla. Minkejja d-diqa tieghu, huwa jqawwi qalbu bil-fiducja f’Alla, iroddlu hajr ghall-grazzji li tah fl-imghoddi, u jitolbu hajja twila.

v. 1 S 25, 2 ~ S 22,6; 40, 15w; Is 49, 23; 50, 7.

v. 6 S 22, 4 ~ Lev 17, 1(nota); Is 6, 3 (nota ma’ vers 20). Is 52, 14 ~ Fil 2, 9; Efes 1, 20-21; Gw 12, 32 (nota).

v. 7 Ghat-tigrib li ghadda minnu. Tistaghgeb tara bniedem gust ibati (ara Gob).

v. 19 S 86, 8 ~ Ez 15, 11; S 35, 10; 89, 9; Ger 10, 6; Apk 15, 4; S 22, 28.

Lev 17, 1 Il-qdusija hija wahda mill-attributi essenzjali ta’ Alla ta’ Izrael (ara Lev 11, 44w; 19, 2; 20, 7.26; 21, 8; 22, 32w). L-ewwel idea hi dik ta’ firda, li ma tistax tidhol x’imkien, ta’ traxxendenza li tnissel biza’ religjuz (Ez 33, 20). Din il-qdusija tmiss lil kull ma joqrob lejn Alla jew jinsab konsagrat lilU: l-imkejjen (Ez 19,12), iz-zminijiet (Ez 16, 23; Lev 23, 4), l-arka (2 Sam 6, 7), il-persuni (Ez 19, 6), specjalment is-sacerdoti (Lev 21, 6), l-oggetti Ez 30, 29; Num 18, 9, ecc). Minhabba fir-relazzjoni ta’ Izrael mal-kult, il-kuncett ta’ qdusija jorbot ma’ dak tas-safa ritwali: il-"ligi tal-qdusija" daqstant hi "ligi ta’ safa". Izda l-karattru morali ta’ Alla ta’ Izrael ghamel spiritwali dan il-hsieb primittiv: il-firda mill-profan issir l-astensjoni mid-dnub, u flimkien mas-safa ritwali tinghaqad is-safa tal-kuxjenza, ara d-dehra inawgurali ta’ Isaija, 6, 3.

Gw 12, 32 meta nintrefa’ ’l fuq mill-art: Riferenza ghall-irfigh ta’ Kristu fuq is-salib (v. 33), fl-istess hin bhalma hi ghat-"tlugh" tieghu fis-sema (3, 13.14; 8, 28; ara 6, 62) f’jum il-qawmien tieghU (20, 17), ghax iz-zewg grajjiet huma zewg aspetti ta’ l-istess misteru (13, 1). Mtella’ fl-gholi fuq il-lemin tal-Missier, fil-glorja (12, 23; 17, 5), Kristu se jibghat l-Ispirtu (7, 39) u biH se jifrex dejjem aktar il-hakma fuq id-dinja (16, 14; ara 3, 35). - il-bnedmin kollha: Mtella’ fl-gholi fuq is-salib, Gesu` se jidher f’ghajnejn kulhadd bhala s-salvatur tad-dinja (ara 19, 37). Din hi t-twegiba li tinghata lill-Griegi fidili li xtaqu "jaraw" lil Gesu` (ara 6, 40).

v. 18 Ara wkoll S 22, 31 ~ Is 53, 10; S 48, 14; 71, 18; 78, 6; 102, 19; Efes 2, 7.

Dan il-vers seta’ japplika ghal Izrael, li l-profeti kienu jfakkru iz-zghozija u x-xjuhija tieghu. - il-qawwa tieghek: kelma b’kelma, "id-driegh tieghek": xbieha profetika (Is 51, 9; 53, 1 noti) li kienet tfakkar il-mirakli ta’ l-Ezodu.

Is 51, 9-11: Jahwe` jissejjah biex igedded l-ghegubijiet ta’ l-imghoddi, ir-rebha tieghU kontra l-qawwiet tal-kaos primordjali u l-moghdija mill-bahar, biex igib lura l-eziljati gewwa Sijon.

Is 53, 1: Hija l-migemgha li titkellem u thabbar ix-xorti tal-qaddej, rivelazzjoni gdida u li kwazi ma titwemminx. Izda s-sorpriza u l-ewwel nuqqas ta’ fehmien (vv. 3b.4b.6.8) icedu posthom ghal fehmien wisq ikbar: dawn it-tbatijiet m’ghandhomx skop iehor hlief is-salvazzjoni tal-kotra (vv.11-12).

v. 20 Is 6, 3 Qaddis, qaddis, qaddis: il-qdusija ta’ Alla hija tema centrali fil-predikazzjoni ta’ Isaija, li ta’ spiss isejjah lil Jahwe` "il-Qaddis ta’ Israel" (Is 1, 4; 5, 19.24; 10, 17.20; 41, 14.16.20, ecc).Din il-qdusija ta’ Alla titlob mill-bniedem li hu wkoll ikun imqaddes, jigifieri mifrud mill-profan (Lev 17, 1 nota), imsaffi mid-dnub (vv. 5-7), billi jiehu sehem fil-"gustizzja" ta’ Alla (Is 1, 26 u 5, 16).

Lura Salmi Ý

Dedikat lil Salamun, sultan gust u kollu sliem, ghani u mimli glorja (1 Slat 3, 9.12.28; 4, 20; 10, 1-29; I Kron 22, 9), dan is-salm ihares ’il quddiem lejn is-sultan ideali li kellu jigi. It-tradizzjoni lhudija u dik nisranija raw fih minn qabel ix-xbieha tas-Sultan-Messija mhabbar minn Isaija (9, 5; 11, 1-5) u Zakkarija (9, 9w). Salm tas-saltna messjanika b’xewqat tajba ghas-sultan u talba li jsaltan ghal dejjem u kullimkien bil-gustizzja u s-sliem (ara 2 Sam 7).

v. 4 il-fqajrin ~ Sof 2, 3: l-umli: jew fqajrin; Ebr. ‘anawim. Il-fqajrin jinghataw importanza fil-bibbja. Jekk il-Kotba ta’ l-Gherf xi drabi jqisu l-faqar, resh, bhala konsegwenza tal-ghazz (Prov 10, 4; izda ara Prov 14, 21; 18, 12), il-profeti jafu li l-fqajrin huma fuq kollox l-imghaffgin, ‘anijjim; ghaldaqstant huma jitolbu li ssir gustizzja mad-daghjfa u maz-zghar, dallim, u mal-imsejknin, ’ebjonim (Gham 2, 6w; Is 10, 2; ara Gob 34, 28w; Sir 4, 1w; Gak 2, 2w). Bhal f’Ez 22, 20-26; 23, 6, id-Dewteronomju jwiegeb ghall-krib taghhom b’ghemil ta’ ligijiet iktar umani (Dt 24, 10w). Sofonija jaghti lill-faqar kliem ta’ tifsir iktar espressiv fis-sens morali u eskatologiku (3, 11w; ara Is 49, 13; 57, 14-21; 66, 2; S 22, 27; 34, 3w; 37,11w; 69, 34; 74, 19; 149, 4; ara wkoll Mt 5, 3; Lq 1, 52; 6, 20; 7, 22).Dawk ‘anawim huma ghaldaqshekk l-israeliti li joqoghdu ghar-rieda ta’ Alla. Fi zmien is-LXX, il-kelma ‘anaw (jew ‘ani) tesprimi dejjem aktar idea ta’ altruizmu (Zak 9,9; ara Sir,1, 27). Lill- "fqajrin" se jintbaghat il-Messija (Is 61,1; ara 11, 4; S 72, 12w; Lq 4, 18). Hu stess se jkun umli u helu (Zak 9,9; ara Mt 11, 29; 21, 5) kif ukoll mghattan (Is 53, 4; S 22, 25).

v. 7 l-gustizzja: Tradott ukoll, fil-perspettiva messjanika, bhala li jhaddar "il-gust" (ara Ger 23, 5; Zak 9, 9). Iz-zmien messjaniku se jdum sa tmiem kull zmien.

v. 8 It-trufijiet ta’ kif inhu mahsub li l-Palestina tista’ tkun l-ahjar (ara Mh 20, 1).

v. 9 ghedewwa: Tradotta wkoll bhala "dawk li jghammru fid-dezert" u "bhejjem tax-xaghri" (Is 13, 21; 34, 14; Ger 50, 39; Ezek 34, 28), xorta hawn niftakru fil-gnus pagani meghlubin (ara Is 27, 1; Dan 7, 3; Apk 13, 1, ecc).

v. 10 Saba ~ 1 Slat 10, 1: Dan il-gens imbieghed se jigi biex juri qima lejn is-sultan gejjieni (S 72, 10.15) f’Gerusalemm il-gdida (Is 45, 14 u 60, 6w; ara Mt 2, 11).

v. 15 jitolbu ghalih: Jiftiehem li Izrael jitlob ghas-success tal-missjoni salvatrici tal-Messija. Izda jista jitfisser ukoll bhala "Huwa (il-Messija) se jintercedi ghalih (il-fqajjar) u se jbierku".

v. 17 Jista’ jigi tradott ukoll: "Ismu jkun dejjem quddiem ix-xemx. Minnu tinbet rimja (ikattar) huwa ismu", verzjoni li tista’ tirreferi ghall-fergha ta’ Gesse (Is 11, 1) u ghall isem messjaniku "Rimja" (Is 4, 2; Ger 23, 5; 33, 15; Zak 6, 12). ~ Gen 12, 3 jitbierku bik it-tribujiet kollha ta’ l-art: kliem li nergghu nsibuh ("gens" jew "nisel") f’Gen 18, 18; 22, 18; 26, 4; 28, 14. F’sens idjaq (ara v. 2 u 48, 20; Ger 29, 22): "il-gnus se jghidu wiehed ’l iehor: Mbierek int bhal Abram". Izda Sir 44, 21, it-traduzzjoni tas-LXX u t-TG taw it-tifsira: "b’nisel il-Mulej jitbierku l-gnus kollha".

Lura Salmi Ý

Ghall-ewwel skandalizzat ghax il-hziena mimlijin gid filwaqt li t-tajbin ibatu (ara Gob 21, 1w; Koh 7, 15; Ger 12, 1w; Mal 3, 15 ecc), l-gharef iqabbel ir-risq tajjeb li jghaddi tal-hazin mas-sliem li ggib il-hbiberija ta’ Alla li qatt ma tqarraq. Huwa Salm li jixbah lis-Salmi 37 u 49, u jersaq lejn l-ispiritwalita` tat-TG (ara Mt 5, 3-12).

v. 3 ~ S 37, 1: Salm kontra l-ghadab ta’ dawk skandalizzati bil-gid tal-hziena (Koh 8, 11-14).

v. 10 Tradott ukoll "Ghalhekk joqoghdu fl-gholi, ma jilhquhomx il-halel", "il-poplu tieghi jmur lejhom, se jilhquhom gliegel ta’ gid", u "Ghalhekk il-poplu tieghu se jerga’ lura (jew: se jregga’ lura lill-poplu tieghu) minn din in-naha; se jitbattlu hazniet ta’ ilmijiet".

v. 11 ~ S 10, 11 ~ S 44, 25; 74, 19; 94, 7; Ezek 9, 9; Gob 22, 13.

v. 17 fit-tempju ta’ Alla: Tradott ukoll bhala "fis-santwarju ta’ Alla"; u "fis-santwarji divini", f’liema kaz dawn huma s-santwarji tal-pagani li jservu ta’ appogg ghall-hziena u ghal min jaghmel l-ingustizzji fuq din l-art (S 82). Hemm min semma t-tempju (Ger 51, 51) jew il-misteri divini (S 119, 130; Gherf 2, 22), izda l-kuntest iktar jindika l-qirda tas-"santwarji" pagani.

v. 20 malli tqum: dwar Alla li "jqum", ara S 35, 23; 44, 24; 59, 6; 78, 65; Is 51, 9. ma tqishom xejn: ukoll "ixxejjen ix-xbieha taghhom", fejn dwar "xbieha", ara S 49, 15; 90,5; Gob 20, 8; Is 29, 7-8.

v. 22 bhima: "Behemot" (l-ippopotamu), kapulavur ta’ toqol (Gob 40,15).

v. 24 sebh, glorja: hawn jidher li ghandna l-attribut divin personifikat, li jfakkarna fis-shaba ta’ l-ezodu. Nifhmu li Alla jhares lill-gust minn mewta bikrija u ta’ stmellija, u li se jerga’ jqieghed f’postu kif imiss lill-gust li jmut, waqt li l-hziena jibqghu jghixu fuq din l-art. Madankollu, bhal f’S16, 9-10, fil-hegga tal-fidil diga` tinsab ix-xewqa ghal ghaqda dejjiema ma’ Alla: dan hu pass ’il quddiem lejn it-twemmin esplicitu fil-qawmien mill-imwiet u fil-hajja ta’ dejjem. ~ S 16, 10: Is-Salmista ghazel lill-Mulej. Ir-realismu tal-fidi u l-htigiet tal-hajja mistika inisslu fih intimita` li ma jinhallx minn mieghU: huwa ghaldaqstant mehtieg li jahrab minn dik il-mewt li tifirdu mill-Mulej (S 6, 6; 49, 16). Din hi tama li ghadha mhix daqstant preciza, izda li diga` qeghda twassal ghall-fidi fil-qawmien (ara Dan 12, 2; 2 Mak 7, 9 nota). L-applikazzjoni messjanika, ammessa mill-Gudajizmu, intweriet issehh fil-qawmien ta’ Kristu. ~ 2 Mak 7, 9 hajja ta’ dejjem: Il-fidi fil-qawmien tal-igsma, li ma tohrogx daqstant car f"Is 26, 19 u Gob 19, 26-27, tigi affermata ghall-ewwel darba hawnhekk (u ara vv. 11.14.23.29.36) u fil-passagg ta’ Dan 12, 2-3, dwar il-persekuzzjonijiet ta’ Antijoku Epifani (Dan 11; ara wkoll 2 Mak 12, 36-46; 14, 46). Il-martri se jergghu jqumu bl-opra tal-qawwa tal-hallieq (v 23) ghall-hajja (v 14; ara Gw 5, 29) u ghall-hajja ta’ dejjem (vv 9.36). Naslu hekk ghat-taghlim dwar l-immortalita`, li se tigi zviluppata, f’ambjent Grieg u minghajr ma jinghad xejn dwar il-qawmien tal-igsma, f’Gherf 3, 1-5.16. Izda ghall-hsieb Lhudi, li ma kienx jaghraf bejn gisem u ruh, l-idea li tibqa’ tghix kienet timplika dik tal-qawmien tal-igsma; u dan jidher hawnhekk. It-test ma jghallimx b’mod dirett il-qawmien tal-bnedmin kollha: iqis biss il-kaz tal-gusti (v 14). Danjel 12, 2-3 minflok hu aktar esplicitu.

v. 26 ~ S16, 5 ~ Num 18, 20; Dt 10, 9; Sir 45, 20-22; Lam 3, 24. ~ Qeghdin jinfnew: minhabba x-xewqa (ara S 84, 3; Gob 19, 27) u mhux xi dghufija (ara S 143, 7).

v. 27 min jinfired minnek: kelma b’kelma "l-adulteru", kelma li tfisser fost il-profeti l-infedelta` lejn Alla (ara Hos 1, 2).

Lura Salmi Ý

Skond it-Targum, "l-iblah" (v 22) huwa Antijoku Epifani, is-"sultan mignun", li haraq il-bibien tat-tempju (1 Mak 4, 38; 2 Mak 1, 8) u pprofana s-santwarju (1 Mak 1, 21w. 39; 2 Mak 6, 5). Izda s-Salm jista’ jkun ukoll jghodd ghall-hruq u t-tharbit tat-tempju mill-qawwiet Kaldin (2 Slat 25, 9; Is 64, 10). Minn dak iz-zmien, lehen il-profeti siket (v 9, ara S 77, 9; Lam 2, 9; Ezek 7, 26 u 1 Mak 4, 46; 9, 27; 14, 41).

v. 2 Dt 7, 6 Bhal f’Dt 14,2, hawn tigi affermata l-ghazla ta’ Israel. Alla mar "ifittex poplu" b’mezzi mirakoluzi (4, 34; ara 4, 20; 26, 7-8). L-ghanijiet ta’ din l-ghazla jinsabu hawn indikati fil-vv 7-8: l-imhabba u l-fedelta` lejn il-weghdiet maghmulin b’xejn mal-missirijiet (ara 4, 37; 8, 18; 9, 5; 10, 15). Din l-ghazla tigi sigillata bil-patt (hawn, v 9 u 26, 19). Teologija tal-ghazla bhal din, li ssib ruhha daqstant espressa b’mod qawwi fid-Dt, tinfirex tul it-TQ kollu, meta Israel hu poplu mifrud (Num 23, 9), il-poplu ta’ Alla (Mh 5, 13), lilU kkonsagrat (Ez 19, 6), li dahal fil-patt mieghU (Ez 19, 1), ibnU (Dt 1, 31 riferenzi), gens l-Ghimmanu-el, "Alla maghna" (Is 8, 8.10). Ghazla bhal din tifred lil Israel minn popli ohra, izda l-profeti jhabbru l-gharfien ta’ Jahwe` mill-gnus kollha u l-universalizmu tas-salvazzjoni (Is 49, 6; 45, 14; Zak 14, 16). Din hi l-era messjanika mnedija bil-migja ta’ Gesu`. ~ Dt 1, 30-32 ~ Atti 13, 18; Dt 14, 1;32, 6; Ez 4, 22; Hos 11, 1; Is 63, 16; Ger 31, 9; Mal 2, 10w; Gherf 18, 13).

v. 9 Geremija kien habbar 70 sena ezilju (Ger 25, 11; 29, 10), ghadd simboliku ta’ zmien twil.

v. 13 Gob 7, 12 Skond il-kosmogonija babiloniza, Tiamat (il-bahar), wara li kien ta sehem fit-tnissil tal-allat, intrebah u nhakem minn wiehed minnhom stess. Il-fantasija popolari jew poetika kienet tattribwixxi r-rebha lil Jahwe`, sa minn qabel l-organizzazzjoni tal-kaos, u harset lejH bhal Min ghadu jzomm taht idejH il-bahar u l-mostri li hemm fih (ara Gob 3, 8; 9, 13; 26, 12; 40, 25w; S 65, 8; 74, 13w; 77, 17; 89, 10-11; 93, 3-4; 104, 7.26; 107, 29; 148, 7; Is 27, 1; 51, 9).

v.14 Riferenza ghall-moghdija mill-Bahar tal-Qasab u t-telfa li garrbu l-Egizzjani (Ez 14, 15w; ara Ezek 29, 3; 32, 4). Gob 3, 8 Levjatan: jew ukoll id-dragun, is-serpent harrabi (ara 26, 13; 40, 25; Is 27, 1; 51, 9; Gham 9, 3; S 74, 14; 104, 26) kien fil-mitologija tal-fenici mostru tal-kaos ewlieni (ara 7, 12); l-immaginazzjoni popolari setghet dejjem tibza li dan se jerga’ jqum, hekk kif jigi provokat minn sahta effikaci kiontra l-ordni ezistenti. Id-Dragun ta’ Apk 12, 3, li jlahham fih ir-rezistenza tal-qawwa tal-hazen lejn Alla, jassumi certi bixriet ta’ dan is-serpent tal-kaos.

v.15 Riferenza ghall-mirakli ta’ l-ezodu (Ez 17, 1-7; Num 20, 2-13) u ghall-moghdija mill-Gordan (Goz 3), ghemejjel tal-qawwa tal-hallieq. Din it-tifkira tal-grajjiet imghoddija ta’ Alla (vv 12-17) thejji t-triq ghall-karba ta’ l-ahhar (vv 18-23).

v. 19 lil min ifahhrek: Tradott ukoll "lil min iroddlok hajr" u "lill-hamiema tieghek"; Hosegha kien iqabbel lil Israel ma’ hamiema (Hos 7, 11; 11, 11; ara Ghanja 5,2).

v. 22 Il-kawza tal-poplu hi l-kawza ta’ Alla nnifsU.

Nisga – Salmi kollha – Aktar fuq is-Salmi