فهرستنويسي
منابع اينترنت
محسن حاجي زينالعابديني (abedini@jsis.neda.net.ir)
بخش اول
اينترنت و تاثيرپذيري
عملكردهاي سازماندهي اطلاعات از آن
مشكلات جستجو و
بازيابي اطلاعات در موتورهاي كاوش
چرا بايد منابع اينترنت
را فهرستنويسي كنيم؟ و چه كساني قادر به انجام اين كار هستند؟
مشكلات فهرستنويسي
منابع اينترنت
طرح مفهوم
ابرداده و كاربردهاي آن
معرفي
طرحهاي فهرستنويسي منابع اينترنت
انتخاب و مديريت
منابع اينترنت جهت فهرستنويسي
كنترل
واژگان در فهرستنويسي منابع اينترنت
ردهبندي
منابع اينترنتي
بخش دوم
استفاده از استانداردها در
فهرستنويسي و ردهبندي (انگلوامريكن،
ISBD )
دستنامه فهرستنويسي منابع اينترنت
كاربرگه فهرستنويسي منابع اينترنت
بخش سوم
معرفي نرمافزاري جهت
فهرستنويسي منابع اينترنت MARCit
(http://www.marcit.com/)
فهرستنويسي چند سايت غيرفارسي با
استفاده از MARCit
فهرستنويسي سايتهاي فارسي به همراه
كلاس
انتخاب و فهرستنويسي سايتهايي توسط
شركت كنندگان
------------------------------------------------------------------------
اينترنت محيطي متنوع و
جديد در توليد، اشاعه و بازيابي اطلاعات پديد آورده است. برآورد ميشود كه
روزانه در حدود هفت ميليون صفحه وب ايجاد و عرضه شود. اين رشد شتابناك در
حالي صورت ميگيرد كه به زعم بسياري از صاحب نظران امكانات جستجو و
بازيابي اطلاعات در اينترنت با مشكلات فراواني مواجه است. مرور مقالات،
كتابها و سايتهايي كه به مقوله اينترنت (بخصوص مبحث جستجو و بازيابي منابع)
پرداختهاند، نشانگر اين واقعيت است كه مابين توليد و ارائه اطلاعات در اين
پديده و جستجو و بازيابي اطلاعات منتشره تعادلي وجود ندارد.
يكي از تلاشهاي نوين دست اندركاران
سازماندهي اطلاعات، جهت دسترسي آسان و مطمئن به منابع اينترنت،
فهرستنويسي اين منابع است. كتابداران و اطلاع رسانان، ساليان متمادي در
جهت سازماندهي و دسترسپذيري منابع كتابخانه تلاش كردهاند و در اين زمينه
تجربيات ارزشمندي اندوختهاند. به همين دليل با مشاهده اشكالات اينترنت
(اين اشكالات به طور مفصلي ارائه خواهد شد)، استفاده از روشهاي سازماندهي
اطلاعات در كتابخانهها، كه ساليان درازي در بوته آزمايش قرار گرفتهاند، را
راهحل اين مشكل دانستهاند.
اينترنت و تاثيرپذيري عملكردهاي سازماندهي اطلاعات از
آن
سازماندهي اطلاعات از
اركان اساسي محيط علمي و فرهنگي بشر به حساب ميآيد. در حقيقت بشر از
زماني كه آغاز به داشتن منابع اطلاعاتي كرد، سازماندهي اطلاعات را نيز
پديد آورد. زيرا بدون وجود نظم و ترتيب منطقي و علمي دسترسي به منابع
اطلاعاتي به دشواري و اتلاف وقت فراوان صورت ميگيرد. در تاريخ سازماندهي
اطلاعات دورهها و محيطهاي متفاوتي مشاهده ميشود كه با ابداع روشها و راهحلهاي
مناسب، اصول و مباني سازماندهي اطلاعات سير تكميلي خود را طي كرده است.
در محيط اطلاعاتي جديد نيز همچون دورههاي
پيشين سازماندهي منابع دانش ميتواند تابع اصول پايدار و متكي بر
دستاوردهاي چند قرن اخير كتابداران باشد.
در چند دهه اخير شاهد تغيير و تحولات
فراوان در كتابخانه و مراكز اطلاع رساني هستيم. استفاده از فناوريهاي جديد
(رايانه و شبكه) و حضور اينترنت در دهه 1990 محيطهايي جديد و متمايز از گذشته
را فراروي كتابداران قرار داده است. استفاده از اينترنت در عرصههاي مختلف
فعاليتهاي كتابخانه، از جمله سازماندهي اطلاعات كه مورد بحث اين نوشته
است، سهولتهاي بسياري را در پي داشته است. در حقيقت رابطه بين سازماندهي
اطلاعات و اينترنت يك رابطه دو سويه و تعاملي است. اينترنت از سويي
تسهيلات فراواني جهت سازماندهي اطلاعات پديدآورده است و از سوي ديگر تحت
تاثير روشهاي سازماندهي اطلاعات قرار گرفته است.
يكي از تلاشهاي گسترده جامعه
فهرستنويسان در دو دهه اخير بازنگري در اصول زيربنايي سازماندهي با توجه به
كاربرد رايانه در فهرستنويسي و بروز تحولات جديد در محيط اطلاعاتي است.
از ديگر تحولات بوجود آمده در اثر توسعه
اينترنت تغيير فهرستهاي كتابخانه است. ايجاد وب جهان گستر و استفاده از
زبان فرامتن به منزله يكي از مهمترين تكنيكهاي برقراري پيوند ميان فايلها
و مدارك مرتبط موجب شده است تا ساختار و شكل فهرستهاي رايانهاي متحول
شود. به موازات گسترش وب كتابخانهها نيز تلاش كردهاند تا مدخلها و پيشينههاي
كتابشناختي خود را به گونهاي همخوان با محيط وب ارائه كنند.
افزايش باور نكردني منابع اطلاعاتي در
اينترنت و آهنگ رشد بالاي اين منابع از يك سو و مشكلات بازيابي اطلاعات
مناسب از بين اين حجم گسترده اطلاعات در اينترنت از سوي ديگر، باعث شده
تا فهرستنويسان تلاش جديدي را براي تدوين اصول فهرستنويسي منابع اينترنتي
آغاز كنند. همان گونه كه ظهور محملهاي اطلاعاتي جديد نظير فيلمهاي ويدئويي،
كاستهاي صوتي، لوحهاي فشرده و... باعث تغيير نگرش نسبت به محملهاي
اطلاعاتي و تغيير تعاريف موجود و اصلاح مفهوم كتاب شد، آثار منتشر شده در
اينترنت نيز گونههاي جديدي از منابع اطلاعاتي به حساب ميآيند. رواج اين
ديدگاه در مورد منابع اينترنتي باعث شده است فهرستنويسان براي يافتن
راهكاري جهت سازماندهي اين منابع به عنوان جزئي از منابع كتابخانه در
تلاش باشند.
مشكلات جستجو و بازيابي اطلاعات در موتورهاي كاوش
جستجو و بازيابي اطلاعات
در اينترنت با انتقادات فراواني روبرو است. مشكلات اساسي جستجو و بازيابي
اطلاعات در اينترنت شامل موارد زير ميباشد:
1) ميزان منابع بازيابي شده بسيار
زياد است.
2) در نتايج جستجوها مدخلهاي تكراري
فراواني به چشم ميخورد.
3) در اغلب موارد نتايج جستجوها نامرتبط
هستند.
4) بسياري از منابع مناسب بازيابي نميشوند.
5) مهار واژگاني وجود ندارد، به همين
دليل ممكن است جستجويي با يك كليد واژه به نتيجه برسد اما با واژه مترادف
نتيجهاي در بر نداشته باشد.
6) نتايج جستجوها در موتورهاي كاوش
مختلف تفاوت فاحشي دارد.
7) اطلاعات كافي در "مدخل نمايه"
موجود نيست تا فرد بتواند از بين منابع بازيابي شده دست به انتخاب مناسب
بزند.
از جمله دلايلي كه باعث بوجود آمدن
مشكلات بالا ميشود ميتوان به اين موارد اشاره كرد:
1) بدليل حجم گسترده منابع و سايتهاي
ارائه شده از طريق اينترنت و استاندارد نبودن راهكارهاي به كار رفته جهت
نمايه سازي اطلاعات اينترنت شاهد نتايج بازيابي فراواني هستيم.
2)عدم به كارگيري راهكاري كه بتواند
تمامي منابع مشابه را به صورت هماهنگ نمايه سازي كند و پيشينههاي مرتبط
را با پيوندهايي به هم متصل سازد.
3)تجربه جستجو در موتورهاي كاوش نشان
ميدهد، در برخي موارد پس از انجام جستجو و در ليست نتايج جستجوها بدليل
واژههاي به كار رفته در مدخل ارائه شده، مدخلي را مناسب تشخيص ميدهيم
اما با ملاحظه منبع متوجه عدم ارتباط آن با مطلب مورد نظر خود ميشويم.
اين اشكال دو دليل عمده دارد الف) روشهاي نمايه سازي و انتخاب كليدواژهها
در موتور كاوش به گونهاي است كه قادر به انتخاب كليدواژه مناسب نيست ب) نوع و سطح اطلاعات ارائه شده در سايتهاي وب هيچ
استانداردي نداشته و هر فرد يا سازماني ميتواند اطلاعات مورد علاقه خود از
تبليغات، سرگرميهاو بازيها گرفته تا مطالب علمي و مقالات تحقيقي را به
سايتهاي وب اضافه نمايد.
4)بازهم بدليل نحوه استخراج كليدواژهها
و نمايهسازي منابع اينترنت، بسياري از منابع با ارزش از دسترس استفاده
كنندگان دور ميمانند. اگر كليدواژههاي اصلي منبعي در قسمتهايي كه موتورهاي
كاوش جهت انتخاب واژهها مرور ميكنند مانند عنوان، پاراگراف اول و... ذكر
نشده باشد، آن منبع در نمايه موتور جستجو نمايه نشده و غير قابل دسترس
خواهد بود.
5) چون نمايهسازي در موتورهاي كاوش
داراي مهار واژگاني نيست و از اصطلاحنامه استانداردي پيروي نميكند نمايهها
از واژههاي به كار رفته در متن تشكيل ميشوند. از سوي ديگر هر پديدآوري
فكر خود را با واژگان خاص خود بيان ميدارد و ارتباط بين واژههاي مترادف،
همنويسه، هممعني و... در متون مختلف برقرار نميشود. همچنين ممكن است
عبارات جستجوي كاربران نيز با واژگان به كار رفته در منابع تطابق نداشته
باشد. به دليل اين عدم يكدستي واژهگان نمايه، دسترسي به بسياري از منابع مفيد محدود يا ناممكن ميشود.
6) هر يك از موتورهاي كاوش اينترنت از
الگوريتم متفاوتي براي نمايهسازي منابع اينترنت استفاده ميكنند. به دليل
اين تفاوتها است كه ممكن است جستجويي در يك موتور كاوش نتايج بسياري
داشته باشد اما در موتور كاوش ديگري هيچ منبعي را بازيابي نكند.
7) در سياهه نتايج بازيابي اغلب
موتورهاي جستجو اطلاعات كمي ارائه ميشود و از طريق آن اطلاعات نميتوان
تشخيص داد آيا آن منبع، نظرات كاربر را تأمين ميكند يا خير؟
8) در اينترنت بر خلاف كتابخانهها،
براي انتخاب منابع مناسب عمل گزينش صورت نميگيرد و تقريبا همه سايتها و
صفحات توسط موتورهاي جستجو نماي ميشود. براي مثال موتور كاوش گوگل بيش
از يك ميليارد و ششصد ميليون صفحه وب را نمايه سازي كرده است.
اين مسائل از آنجا ناشي ميشود كه در
نمايه سازي منابع اينترنت از حضور انسانها بهرهاي نميبرند و راهكارها و
استانداردهاي به كار رفته نيز براي رفع مشكلات بازيابي اطلاعات كافي نيست.
در فهرستهاي كتابخانهاي با استفاده از استانداردهايي كه ساليان متمادي
مورد استفاده و آزمايش قرار گرفتهاند، فهرستنويسي و نمايهسازي توسط انسان
صورت ميگيرد. سازماندهي منابع اينترنت به گونهاي است كه در برخي موارد
بازيابي اطلاعات به صرف زمان و هزينه آن نميارزد. اگرچه موتورهاي كاوش
و راهنماهاي فراواني براي اينترنت پديد آمده اما تمامي آنها با همه يا برخي
از مشكلات اشاره شده روبرو هستند.
كتابداران و فهرستنويسان در مدت طولاني
كه درگير نمايه سازي و فهرستنويسي شكلهاي مختلف منابع اطلاعاتي بودهاند
استانداردها و قواعدي ايجاد كرده و توسعه دادهاند كه هم نيازهاي مراجعين
را برآورده ساخته و هم با محيطهاي متنوعي سازگار بوده است. اكنون نيز
مهارت و تخصص اين افراد، بازنگري در طراحي و سازماندهي سايتها و موتورهاي
كاوش اينترنت را ضروري فرض ميكند. ايجاد پيشينههاي كتابشناختي منابع
اينترنت با استفاده از راهكارهاي علمي مبتني بر استانداردها و دستورالعملهاي
نمايهسازي و فهرستنويسي يكي از راهبردهاي جديدي است كه ميتواند جهت حل
مشكلات جستجو و بازيابي اطلاعات اينترنت به كار گرفته شود.
چرا بايد منابع اينترنتي را فهرستنويسي كنيم؟ و چه
كساني قادر به انجام اين كار هستند؟
محدوديتها و مشكلات
جستجو و بازيابي اطلاعات در اينترنت مطرح و نتيجهگيري شد كه راهكارهاي
كنوني موتورهاي كاوش پاسخگوي نيازهاي كاربران نيست. از سوي ديگر توانايي
متخصصان كتابداري و اطلاعرساني به عنوان فهرستنويس و نمايهساز ثابت شده
است زيرا آنها با ايجاد صدها پايگاه اطلاعاتي دستي و رايانهاي ثابت كردهاند
در ابداع روشهاي كاربرپسند جهت خدمت به استفادهكنندگان به اندازه كافي
توانا هستند. چنانكه شنايدرمن (در: فتاحي، 1378، ص. 16) معتقد است: "كتابداران تجربه زيادي در يافتن راه حلهاي مناسب براي
مسائل پيچيده ذخيره و بازيابي اطلاعات در اختيار دارند و اگر متخصصان رايانه
به اندازه كافي هوشمند باشند بايد از دانش و تجربه آنها بهره گيرند".
اگر بپذيريم كه فهرست كتابخانه ابزاري براي دسترسي
به منابع اطلاعاتي است، تفاوت نميكند كه آن منابع را از كجا و چگونه
تهيه يا در كجا ذخيره كند. تنها چيزي كه مهم است دسترسپذير ساختن اطلاعات
مورد نياز كاربران است. چنانكه كاجوسالو (1997، ص. 1) بيان
ميكند: "نظر ما در مورد فهرستهاي
كتابخانهاي در حال تغيير است. فهرست كتابخانه ديگر تنها سياههاي از منابعي
كه به طور فيزيكي در درون كتابخانه ما دسترسپذير باشند نيست، بلكه فهرست
كمك ميكند منابع مفيد در هر كجا كه باشند بازيابي شوند."
به طور كلي دلايلي كه فهرستنويسي منابع اينترنت را
ضروري ميسازد سه وجه عمده دارد:
1) مسائل و مشكلات جستجو و بازيابي
اطلاعات در اينترنت
2) تواناييها و مزاياي فهرستهاي
كتابخانهاي در حل مشكلات جستجو و بازيابي اطلاعات
3) فراهمآوري دسترسي به منابع
ارزشمندي كه به طور روز افزون به اينترنت افزوده ميشود و كتابخانه هيچ
هزينهاي براي تهيه آنها پرداخت نميكند.
روشهاي ذخيرهسازي اطلاعات در فهرستها
بر اين تجربه كتابداران استوار است كه آنها نيازهاي كاربران را در طول
سالها به خوبي شناختهاند و راههاي برآوردن اين نيازها را نيز به خوبي ميدانند
و آزمايش كردهاند. در فهرستهاي كتابخانهاي نقاط بازيابي فراوان، اطلاعات
كافي جهت انتخاب، جستجو از طريق راههاي گوناگون از جمله عملگرهاي منطقي و
امكان مرور، استاندارد بودن، مهار واژگاني و... باعث برتري نسبت به روشهاي
جستجو و بازيابي در اينترنت ميشود. بعلاوه استفاده كنندگان از كتابخانه با
ساختار و محيط رابط فهرستها آشنا بوده و در استفاده از آنها مجرب شدهاند.
مشكلات فهرستنويسي منابع اينترنت چيست؟
فهرستنويسي منابع
اينترنتي با مشكلاتي روبرو است. اما اين مشكلات باعث نميشود كه مزاياي
فراوان پيشينههاي كتابشناختي كه براي فهرستنويسي منابع وب ايجاد ميشود
را ناديده بگيريم. عمدهترين مشكلات فهرستنويسي اين منابع عبارتند از:
1) عدم امكان بررسي فيزيكي و تورق
منابع اينترنتي. بر خلاف مواد و منابع موجود در كتابخانهها، منابع
الكترونيكي را نميتوان به طور فيزيكي در دست گرفت و به توصيف و تورق
آنها پرداخت. يك منبع در اينترنت ممكن است داراي پيوندهاي فرامتني بسياري
باشد كه لازم باشد در پيشينه فهرستنويسي گنجانده شود و اين باعث اتلاف وقت
بسيار ميشود.
2) تغيير منابع اينترنتي. امكانات و
قابليتهاي محيط شبكه، اصلاح و تغيير منابع را به راحتي امكانپذير ميسازد.
اين مسئله باعث ميشود كه تعيين ويژگيهاي ثابت براي منابع اينترنت كار
دشواري باشد. حتي بعضي اوقات اتفاق ميافتد كه اطلاعات كليدي يك منبع
مانند عنوان و محتوي تغيير ميكند. حجم زياد و سرعت رشد اين منابع، اصلاح
پايگاهاي كتابشناختي منابع اينترنت را با دشواري مواجه ميكند. چنانكه
بانرجي ( in: Sibley,
1998, p. 4 ) در مورد اين مسئله ميگويد: "اگر فهرستنويسان بخواهند براي هر عنصري كه تغيير ميكند،
يادداشتها و نقاط دستيابي را اضافه نمايند، نتيجه احتمالي افزايش انفجارگونه
و طولاني شدن بيش از حد پيشينههاي پايگاه است."
3) حذف منابع اينترنتي. گاه ملاحظه ميشود كه منبعي
به كلي حذف گرديده و ديگر اثري از آن نيست. آنهايي كه تجربه كار با
اينترنت را دارند حتماً با اين پيغام خطا "Error 404, File
not found." مواجه شدهاند. اين بيثباتي به خصوص در مورد منابع
اينترنتي ابعاد مسئله را بغرنجتر ميسازد. زيرا بسياري از منابع اينترنت
تنها يك نسخه بيشتر نيستند و هيچ سابقه چاپي نيز از آنها وجود ندارد. بر خلاف
منابع چاپي، حذف يا جابجا شدن آنها به اين معني است كه امكان تهيه اين
اطلاعات در هيچ جاي ديگري وجود ندارد.
4) نياز به فهرستنويسي بنيادي منابع
اينترنتي. فراگير شدن استفاده از اينترنت امري نو بوده و عمدتاً به دهه
1990 بر ميگردد. اينترنت عليرغم جديد بودن به طور گستردهاي فراگير شده، به
گونهاي كه در حال حاضر ميليونها صفحهوب توسط هزاران كاربر در سراسر جهان
ايجاد شده و بدين ترتيب ميزان منابع آن روز به روز افزايش مييابد. از سوي
ديگر، فهرستنويسي منابع اينترنت نيز امري بسيار جديد بوده و در سالهاي اخير
شكل گرفته است. بنابراين، هر فعاليتي جهت ايجاد پايگاههاي اطلاعات
كتابشناختي اين منابع با فهرستنويسي بنيادي و چالش با قواعد و اصول جديد
اين فرايند سر و كار دارد. يكي از اقداماتي كه فهرستنويسي منابع چاپي را
سريعتر و سهلتر ميسازد استفاده از پيشينههاي فهرستنويسي شده توسط كتابخانههاي
ديگر و به اصطلاح "فهرستنويسي نسخهبرداري" است. اما در زمينه فهرستنويسي منابع اينترنتي، همه
كتابخانهها و سازمانها در حال ايجاد و تكميل پايگاههاي كتابشناختي خود هستند
و به دليل جديد بودن محيط و عدم استفاده از توليدات مؤسسات ديگر اين كار
با سرعت كمي صورت ميگيرد.
5) ادغام يا جداسازي پايگاه اطلاعاتي
منابع اينترنتي و منابع موجود كتابخانه. تصميمگيري در مورد ادغام يا
جداكردن پايگاههاي اطلاعات كتابشناختي منابع اينترنت و منابع موجود
كتابخانه يكي ديگر از دشواريهاي اين كار است. عدهاي معتقدند به دليل
اينكه منابع اينترنت داراي ويژگيهاي خاص خود هستند و استفادهكننده در قفسههاي
كتابخانه به دنبال آنها نميگردد، نبايد با پايگاه منابع موجود كتابخانه يكي
شوند. در مقابل، عدهاي اعتقاد دارند كه با انجام اين كار استفاده كننده
بايد در دو پايگاه به جستجوي اطلاعات مورد نياز خود بپردازد. اين كار باعث
اتلاف وقت او ميشود ( Stier and Good, 1996 ).
اين گروه استدلال ميكنند اين منابع
نيز جزء موجودي كتابخانه هستند و بر اساس نياز كاربران گردآوري و قابل
استفاده شدهاند، تنها روشهاي گردآوري، ارائه و دسترسي به آنها متفاوت و
جديد است. اين عده اعتقاد دارند اگر اشكالي در فهرستهاي كتابخانه وجود دارد
بايد اصلاح شود، به گونهاي كه اين منابع از ساير موجوديهاي كتابخانه تميز
داده شوند.
به هر حال هر تصميمگيري در اين خصوص
بايد به گونهاي باشد كه با هدفهاي فهرست كه همانا كمك به استفادهكننده
در يافتن اطلاعات مورد نيازش در سريعترين زمان ممكن است، همسو باشد.
6) رفع مشكل دسترسي به اصل منابع.
فهرست يك كتابخانه بايد به گونهاي باشد كه دسترسي به اصل منابع را مهيا
سازد، چه در مورد منابع چاپي و چه در مورد منابع الكترونيكي. براي دسترسي
به منابع اينترنتي از طريق پايگاه اطلاعات كتابشناختي كتابخانه دو روش
وجود دارد:
الف) جستجوي اطلاعات در فهرست و
يادداشت كردن نشاني منبع ( URL ) و دستيابي به آن در خارج از محيط فهرست
(از طريق همان پايانه يا پايانه ديگري كه مجهز به ابزارهاي ارتباطي با
اينترنت باشد). اين عمل مشكلات عمومي مانند يادداشت شمارههاي راهنما در
فهرست منابع موجود كتابخانه را به دنبال دارد.
ب) امكان ارتباط با اصل منبع از درون
فهرست. اين روش به نظر معقولتر و مناسبتر ميرسد زيرا با وجود قابليتهاي
فراارتباطي كه براي فهرستهاي كتابخانه در نظر گرفته شده نظير فيلد 856 و
فضاي لازم جهت گنجاندن اطلاعات براي ارتباط پيوسته به اصل آثار تدارك
ديده شده، نبايد دوباره به عقب برگشت و از امكانات تكنولوژيكي جديد چشم
پوشيد. چنانكه مورگان ( Morgan, 1995, p. 3 ) نيز از اين مسئله شكوه ميكند و ميگويد: "ما بايد با اصرار نيازهاي خود را به فروشندگان نظامهاي
كتابخانهاي گوشزد كنيم و از آنها بخواهيم نرمافزاري براي فهرست كتابخانه
طراحي كنند كه دربرگيرنده فيلد 856 باشد و امكان ارتباط پيوسته با نشانيهاي
اينترنتي درج شده در آن را فراهم سازد. منظور اين است كه نرمافزار قادر
باشد مكانيابهاي جهاني منابع را از فيلد 856 استخراج كند، پروتكل ارتباطي
مناسب آن را تفسير كند و يك ارتباط از راه دور با منبع جستجو شده را برقرار
سازد و نهايتا دسترسي مستقيم كاربر را به صفحه يا سايت مربوطه مقدور سازد.
طرح مفهوم ابرداده و كاربردهاي
آن
همانگونه كه ذكر شد، گسترش شتابناك پديده اينترنت در
دهه اخير به خصوص بعد از ابداع وب در اواسط اين دهه باعث نگراني بسياري
از دست اندركاران و متخصصان امر اطلاعرساني گرديده است. اين نگراني از آن
بابت است كه اطلاعات توليد و منتشر شده از طريق اينترنت با سرعت شگفتآوري
در حال افزايش است و مديريت و كنترل اين منابع كاري بس دشوار مينمايد.
نگرانيهاي دست اندركاران اين حوزه سبب شده تا با ابداع راهكارها و روشهاي
علمي تا حدودي بر اداره و ساماندهي منابع اينترنت تسلط پيدا كنند. ارائه
راهكاري تحت عنوان ابرداده كه اكنون براي بسياري از كاربران
شبكههاي جهاني آشنا است باعث شد افقهاي روشني به روي راهبردهاي مديريت
اطلاعات در اينترنت گشوده شود.
بررسي تاريخي مفهوم ابرداده نشان ميدهد
كه اين اصطلاح از مدتها قبل مورد استفاده قرار گرفته است اما قبل از
فراگير شدن آن به طور گسترده در دهه 1990 داراي چنين هدف و گسترهاي
نبوده است. اين اصطلاح اولين بار به عنوان نام يك شركت امريكايي براي
ايجاد و توسعه محصولاتي مبتني بر ابرالگوها در سال 1969 به كار رفته است.
ابرداده به سادهترين تعبير عبارتست
از: "داده هايي درباره منابع اطلاعاتي". در حقيقت ابرداده را بايد مفهومي
نو با مضموني كهن قلمداد كرد چرا كه كتابداران سالهاست با سازماندهي اطلاعات
كتابخانه به ايجاد ابرداده پرداختهاند. ابرداده چيزي نيست مگر داده هايي
منظم، دقيق و نظام يافته جهت شناسايي، توصيف و مكان يابي منابع
الكترونيكي در محيط شبكه . حتي ميتوان گفت پيشينههاي كتابشناختي نيز
نوعي ابرداده است در مقياسي كوچك، زيرا با سازوكارهاي نظاميافته دستيابي
به منابع كتابخانه را مقدور ميسازد. مروري اجمالي بر عناصر تشكيل دهنده
ابرداده نشان ميدهد كه اين عناصر بسيار به محتويات پيشينههاي كتابشناختي
نزديك هستند. اما ويژگيهايي در مفهوم جديد ابرداده وجود دارد كه عليرغم
نزديكي ماهويي به روشهاي فهرستنويسي در كتابخانهها، اين دو را از هم
متمايز ميسازد. استفاده از ابرداده سهولت جستجو، سازماندهي، بهينه سازي
عملكرد متقابل اطلاعات و مديريت سهلتر بر مجموعههاي اطلاعاتي را بدنبال
دارد.
انتخاب و مديريت منابع
اينترنت جهت فهرستنويسي
تنوع و گستردگي منابع موجود در اينترنت به گونهاي
است كه فهرستنويسي و سازماندهي تمامي آنها مقدور نميباشد. توسعه سريع
استفاده از اينترنت و جذابيت اين پديده توليد روزافزون صفحات خانگي را
باعث شده است. حجم بالاي منابع موجود بر روي اينترنت كتابداران را با
مشكل جدي سازماندهي منابع اينترنتي روبرو ساخته است. بدون شك نميتوان
همه اين منابع را به منظور ارائه به استفادهكنندگان كتابخانه فهرستنويسي
و سازماندهي نمود و لاجرم بايد به انتخاب منابع مناسب از بين اين انبوه
اطلاعات پرداخت.
همانگونه كه انتخاب منابع چاپي براي
كتابخانه تابع ضوابط و اصول خاصي بوده و كتابداران در طول ساليان متمادي
ملاحظات گوناگوني را براي اين كار در نظر گرفتهاند، در انتخاب و سازماندهي
منابع اينترنتي نيز بايد مسائلي را مد نظر داشت. منابع اينترنتي به جهت
ماهيت خود تفاوتهايي با منابع چاپي دارند. پويايي، نياز به تجهيزات جانبي
(رايانه، خط تلفن و...) جهت استفاده، مجاني بودن (در بيشتر موارد)، قابليت
دسترسي در همه جا و... از جمله تفاوتهاي منابع اينترنتي با منابع چاپي است
كه بر انتخاب و مديريت اين منابع تأثيرگذار است. بنابراين كتابخانهها
علاوه بر ارزيابي كيفيت و سودمندي خود منابع بايد روشهايي را جهت تشخيص،
ذخيرهسازي مطلوب، انتقال و روشهاي حفاظت آنها ايجاد كنند ( Demas, 1995 ).
ديماس و همكارانش ( Demas, 1995 ) سئوالاتي را
كه كتابخانهها هنگام ايجاد سياست انتخاب منابع اينترنتي بايد از خود بپرسند
به اين نحو بيان ميكنند:
1. كتابخانه شما چه نوع منابعي را
انتخاب ميكند؟ آيا شكل اينترنتي منابع چاپي كه انتخاب نميكرده است را
اكنون انتخاب ميكند؟
2. آيا تمامي منابع را انتخاب ميكنيد
يا عناوين خاصي را مد نظر قرار ميدهيد؟
3. سياست شما براي نگهداري و ابقاء
اشكال متفاوت منابع چيست؟
4. براي دسترسي به منابع مختلف چه
ساز و كاري را انتخاب ميكنيد؟
5. با كنفرانسهاي پيوسته و اتفاقات نظاير
آن كه افراد ميتوانند در آنها شركت كنند يا به مطالعه آنها بپردازند، چگونه
برخورد ميكنيد؟
6. چگونه روش برخورد خود با منابع
اينترنتي را با كتابخانههاي همجوار خود در محوطه دانشگاه يا در سطح منطقهاي
و ملي هماهنگ ميكنيد؟
7. اگر منبعي در اشكال مختلف قابل
دسترس باشد كداميك را انتخاب ميكنيد؟
8. اگر استفاده از برخي منابع اينترنتي
مستلزم پرداخت پول باشد چگونه با آن برخورد ميكنيد؟
9. آيا منابعي را كه نياز به سختافزار
يا نرمافزار خاصي دارند انتخاب ميكنيد؟
10. در مورد اعتبار و قابل اعتماد بود
منابع چگونه قضاوت ميكنيد؟
به هر حال كتابخانهها بايد با بهرهگيري
از تجربيات فراهم آوري مواد غير الكترونيك و شناخت جامعه استفاده كننده كه
پي آمد اين تجربيات است، به گزينش منابع و ايجاد مجموعه منابع اينترنتي
اقدام كنند. توجه به ماهيت منابع اينترنتي و تفاوتهاي ذاتي اين منابع با
نمونههاي چاپي آنها و فرهنگ خاص استفاده از اين منابع ميتواند در فرايند
مجموعه سازي راهگشا باشد.
كامرون ( Cameron, 1994 ) چهار اصل
كاربردي جهت مديريت منابع اينترني را مطرح ميسازد كه عبارتند از:
ارتباط با منبع اصلي . اين كار باعث ارتباط
كاربر با معتبرين منبع اطلاعات ميشود. اگر هم ارتباط با منبع اصلي مقدور
نباشد ميتوانيم از طريق آرشيوهاي كتابخانههاي ديگر اين كار را انجام دهيم
اما ممكن است اطلاعات اين آرشيوها در مورد اثر مورد نظر روزآمد نباشد. همچنين
منبع اصلي ممكن است پيوندهايي با سايتهاي مرتبط مهم داشته باشد كه اين آرشيوها فاقد آن هستند.
استفاده از پيوندهاي
آيينهاي . به منظور استفاده سريعتر و راحتتر و
افزايش ايمني اطلاعات اقدام به ايجاد يك نسخه اصلي از اطلاعات يك خدمت
دهنده بر روي شبكهاي ديگر ميكنند. بدين طريق بدليل نزديكي بنيادهاي شبكهاي
استفاده از اطلاعات سريعتر صورت گرفته و اگر نسخه اصلي دچار اشكال شد
اطلاعاتي كه با استفاده از پيوند آيينهاي ايجاد شده به طور خودكار جاي
اطلاعات قبلي را ميگيرد.
شناسايي و به كارگيري
عناصر داراي ارزش افزوده. به كارگيري
پيوندهايي كه اطلاعات يا نمايههاي مفيد مرتبط با منبع را ارائه ميكنند بر
ارزش اطلاعاتي پيشينه ميافزايند. براي مثال اگر در پيشينهاي مربوط به
مركز اطلاعرساني و خدمات علمي جهاد پيوندي با سايت مركز اسناد و مدارك علمي
ايران برقرار گردد، براي استفاده كننده مفيد خواهد بود.
حفاظت و نگهداري
پيوندها. مسئلهاي كه بايد در
مورد پايگاههاي اطلاعاتي حاوي منابع اينترنتي در نظر داشت اين است كه
اطلاعات وابسته به پيوندها ممكن است دچار اشكال و اختلال شوند. اطلاعات
موجود در اينترنت بنا به دلايل متفاوتي مانند انتقال اطلاعات به خدمت
دهندهاي قويتر، سازماندهي مجدد منابع در ساختاري جديد و تغيير نشانيهاي
اينترتي ممكن است تغيير نمايد. كتابخانهها بايد توجه داشته باشند كه
پيوندهاي به كار رفته در پايگاه اطلاعاتي منابع اينترنتي در صورت استفاده
از پيوندهاي روزآمد و درست به هدف خود دست مييابند. در غير اين صورت
اطلاعات كتابشناختي متعدي خواهيم
داشت كه هيچ ارزش اطلاعاتي ندارند ( Cameron,
1994 ).
معرفي نرمافزاري جهت
فهرستنويسي منابع اينترنت (Marcit)
(http://www.marcit.com)
ظهور و گسترش روزافزون شكلهاي متنوع اطلاعات در
قالبهاي مختلفي نظير متن، ابرداده و مارك وجود نظامهايي كه قادر به مديريت
اين اطلاعات باشند را ضروري ساخته است. از سوي ديگر قابليتهاي مارك به
عنوان يك استاندارد تبادل دادهاي و آشنايي كتابداران و اطلاع رسانان و
كاربران كتابخانه با اين قالب باعث طراحي نرمافزاري تحت عنوان MARCit
شده است. MARCit نرمافزاري جهت فهرستنويسي اينترنت
در قالب مارك است كه توسط شركت Nichols Advance
Technologies طراحي و ارائه شده است. دليل عمده طراحي اين نرمافزار
به گفته طراحان آن چنين است:
"ما براي اين MARCit را طراحي كرديم چون تشخيص داديم كه
افراد جهت جستجو در شبكه از موتورهاي كاوش استفاده ميكنند. موتورهاي كاوش
توسط كتابداران ايجاد نشدهاند. اگر موتورهاي كاوش توسط كتابداران طراحي ميشدند
مطمئنا دسترسي به اطلاعات سادهتر و مؤثرتر بود زيرا كتابداران ميدانند كه
چه نوع سايتي مورد نياز استفاده كنندگان است."
روش كار نرمافزار به اين طريق است
كه پس از نصب بر روي پايانه و فعال نمودن آن، يك نماد بر روي مرورگر ( Browser ) اينترنت فعال ميشود. براي فهرست كردن
سايت جستجو شده كافي است كه بر روي نماد مربوط به نرمافزار كليك شود. به
طور خودكار اطلاعات عنوان و يو. آر. ال. منبع استخراج شده و در فيلدهاي
مخصوص درج ميشوند. كتابداران با وارد كردن اطلاعات فهرست نويسي ديگر
(عنوان فرعي، اطلاعات مربوط به انتشار، موضوع و غيره) در كاربرگه
الكترونيكي ميتوانند يك پايگاه اطلاعات كتابشناختي از منابع اينترنت ايجاد
كنند يا اين اطلاعات را در پايگاه اطلاعاتي فهرست كتابخانه بگنجانند.
يكي از ويژگيهاي نرمافزار فهرستنويسي MARCit
مقايسه اطلاعات كتابشناختي با استاندارهاي MARCit و بازبيني خودكار شماره استاندارد بينالمللي
كتاب ( ISBN )
است. از طريق فهرست كردن سايتهاي اينترنت، كتابداران نه تنها امكان
بازيابي كتابها، نشريات و ديگر منابع داخل كتابخانه را پيدا ميكنند، بلكه
منابع اطلاعاتي بر روي اينترنت را قابل دسترس ميسازند. اين نرمافزار
فرايند فهرستنويسي را آسانتر و سريعتر ميكند و از صرف هزينه و زمان براي
فهرست كردن منابع الكترونيكي بر روي اينترنت جلوگيري ميكند.
حاجيزينالعابديني،
محسن. بررسي فهرستنويسي منابع اينترنت و ارائه الگوي پيشنهادي براي
كتابخانههاي ايران. پايان نامه
كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاعرساني پزشكي، دانشگاه علوم پزشكي ايران.
فتاحي، رحمتالله. چالشهاي سازماندهي منابع دانش در آغاز قرن بيست و يكم: با
نگاهي بر دانش فهرستنويسي در ايران. ، 1380،
] فصلنامه كتاب، در دست چاپ [ .
Bibliographic Formats and Standards. 2nd ed. Dublin, Oh.: OCLC,
1996.
Cameron, Robert D. To link or to copy?
Four principles for materials aquisition
in internet electronic resources. 1994.
Available at URL
http://fas.sfu.ca/O/projects/electronic
library/project/papers/e-links.html.
Demas, Samuel; Peter Mcdonald and
Gregory Lawrence. 1995. The Internet and collection development: Mainstreaming
selection of internet resources. Library Resources & Technical Services, v.
29, p. 275-90.
Heery, Rachel. Review of Metadata
Formats. 1998. Program, v.30, no.4, October, p. 345-373.
Hillmann, Diane. Using Dublin Core.
2001.
Available at URL
http://dublincore.org/ducuments/2001/04/12/usageguide/
Hopkins, Allen. Unimarc and metadata:
Dublin core. 1998.
Available at URL
http://www.ifla.org/IV/ifla64/138-161e.htm.
Journal of Internet Cataloging. Haworth press,
1996- . Available at
URL
http://www.haworthpressinc.com:8081/jic/.
Morgan, Eric Lease. Adding Internet
resources to our OPSCs. 1995. Available at URL
http://www.lib.ncsu.edu/staff/morgan/adding-internet-resources.html.
MARC it, Inc. About MARCit. 1998.
Available at URL
http://www.marcit.com/index.html.
Olson, Nancy B. Catloging internet
resources: A manual and practical guide. 1997. Available at URL
http://www.OCLC.org/oclc/man/9256cat/cover.htm
Persistent URL Home Page. Available at
URL
http://purl.oclc.org Accessed Aug. 26
2001.
Stier, Gory and Kenton Good. The
Internet Cataloguers's Manifesto or Cataloguing Internet Resources: A Final
Report. 1996. Available at URL
http://www.library.ualberta.ca/crew/final.html.
كتابشناسي
فهرستنويسي منابع اينترنت
Cataloging Internet Resources.
Available at
URL:
http://alexia.lis.uiuc.edu/~inoss/libhall/catin.htm
Catalogin:
Organizing Interneet Resources: Traditional Cataloging Approach. 1994-
Available at URL
http://www.itcompany.com/inforetriever/catinet2.htm
CORC,
Netlibrary, and Cataloging Internet Resources. 2000 . Available at URL
http://www.library.umass.edu/catalog/catint.html
Digital
Libraries: Cataloging and Indexing of Electronic Resources. 1999. Available at
URL
http://www.ifla.org/II/catalog.htm
Journal of
Internet Cataloging. Haworth press, 1996- . Available at URL
http://www.haworthpressinc.com:8081/jic/.
OCLC Pacific
Workshop Bibliography: Cataloging lf the Electronic Kind. 1998. Available at
URL
http://www.tpol.ucsd.edu/catologing/Formats/ebibliography