(#109, May 1998Th‰k› 21)

ñào ñÙc ChÜÖng

Phø n» ª Bình ñÎnh ÇÜ®c h†c võ ljn nÖi ljn chÓn Ç‹ trª thành bÆc cao thû, Çem tài võ nghŒ làm nên lÎch sº nhÜ n» tܧng Bùi ThÎ Xuân ngÜ©i ÇÃt Tây SÖn cÛ, quán làng Xuân Hòa xã Bình Phú quÆn Bình Khê (nay là huyŒn Tây SÖn) thì xÜa nay chÜa có ngÜ©i thÙ hai. NhÜng con gái Bình ñÎnh ÇÜ®c cha mË cho h†c võ phòng thân, nhÃt là trܧc næm 1945, thì hÀu nhÜ cô gái nào cÛng bi‰t qua hai môn võ cæn bän:

(Ca dao)

Tuy nhiên, Çôi lúc cÛng có nh»ng cô gái h†c võ không chÌ Ç‹ phòng thân mà muÓn phát huy cái ÇËp cûa võ truyŠn thÓng nhÜ trÜ©ng h®p Thanh Tùng, ho¥c còn Çi xa hÖn, thi thÓ v§i Ç©i, trª thành cao thû trong làng võ. ñi‹n hình có bà Mân sÓng vào th©i chúa NguyÍn, cô QuyŠn vào gi»a th‰ k› 19 và sang ÇÀu th‰ k› 20 låi có Tám Cäng.

Bà Mân chÜa phäi là nhân vÆt lÎch sº nhÜng v§i tài võ nghŒ, bà ÇÜ®c dân Bình ñÎnh ca tøng qua bài vè Chú Lía dài 1434 câu thÖ løc bát và ÇÜ®c lÜu truyŠn kh¡p các tÌnh miŠn Nam Trung phÀn.

Theo bài vè, bà Mân ª gÀn vùng Truông Mây, nÖi sào huyŒt cûa m¶t Çäng cܧp l§n do cha HÒ chú NhÅn và sau có thêm chú Lía cÀm ÇÀu, nay thu¶c xã Ân ñÙc huyŒn Hoài NhÖn. M¶t hôm hai tên HÒ, NhÅn Çem cä l¿c lÜ®ng hùng hÆu ljn b¡t heo nhà bà, cä làng khi‰p s® không ai dám ti‰p cÙu:

Trong tay bà chÌ có cây roi ng¡n nhÜng v§i lòng can Çäm và t¿ tin, bà xông ra c¿ ÇÎch v§i m¶t Çäng cܧp månh khét ti‰ng trong vùng:

Mø không thèm hÕi huÖ côn Çánh liŠn.

Ai cÛng tܪng phen này bà Mân bÎ nát thây vì hai tên HÒ, NhÅn không nh»ng võ nghŒ phi thÜ©ng mà còn hung båo chÜa tØng có. NhÜng không may cho chúng, th‰ võ cûa bà sâu hi‹m vô cùng, áp Çäo ÇÜ®c ngay ÇÓi thû:

ChÌ m§i so tài ª hiŒp ÇÀu mà b†n cܧp Çã bÎ ng†n roi thÀn cûa bà cuÓn ngÜ©i nhÜ bão táp, chúng phäi Ç°i tØ th‰ công sang th‰ thû rÒi tìm ÇÜ©ng tháo lui:

Thân Çàn bà mà Çánh Çu°i b†n cܧp Çông Çäo Ç‹ bäo vŒ tài sän là ÇiŠu hi‰m có. NhÜng cÛng tåi huyŒn Hoài NhÖn còn m¶t cô gái khác, trong tay chÌ có con dao mà hai lÀn Çánh th¡ng c†p Ç‹ cÙu mË, m§i là chuyŒn phi thÜ©ng.

TrÀn ThÎ QuyŠn, cái tên do cha mË Ç¥t g¡n liŠn v§i võ nghŒ, âu Çó là cái nghiŒp tiŠn ÇÎnh làm nên kÿ tích mà chính cô cÛng không ng© ÇÜ®c. Nhà nghèo, cha mÃt s§m, không có anh em, cô là ngÜ©i duy nhÙt s§m hôm v§i ngÜ©i mË. Cô có nhan s¡c, nhiŠu ngÜ©i ljn xin cܧi nhÜng nhÃt m¿c tØ chÓi Ç‹ làm tròn ch» hi‰u.

ThÜ©ng ngày hai mË con vào núi ch¥t cûi Çem ra ch® bán ki‰m tiŠn nuôi thân. M¶t hôm cô QuyŠn Çang ch¥t cây Ç‹ cho mË gom thành bó, b‡ng có m¶t con c†p nhäy ra vÒ ngÜ©i mË, bà phäi læn ngÜ©i m§i kÎp né tránh. Cô QuyŠn Çang cÀm cái r¿a, thÃy th‰ v¶i xông ljn cÙu mË. Nh© có võ nghŒ và bình tïnh, cô tránh ÇÜ®c tÀm nanh vuÓt cûa mãnh thú và chém trä låi nhiŠu nhát chính xác, c†p Çau quá Çành bÕ chåy.

Câu chuyŒn Çánh c†p tܪng Çã lãng quên theo næm tháng, không ng© c†p luôn luôn rình rÆp quy‰t báo thù. M¶t Çêm bà mË có viŒc phäi ra sân, nhÜ có linh tính, cô QuyŠn cÀm dao theo mË phòng thú d».

Thình lình c†p nhäy b° ra vÒ hai mË con, cô v¶i kéo mË dåt sang m¶t bên Ç‹ tránh rÒi dùng dao chÓng trä. C†p ÇÜ®c l®i th‰ nh© Çêm tÓi, còn cô QuyŠn cÛng có l®i Çi‹m Çánh c†p nÖi quang Çãng, tiŒn bŠ công thû. Hai bên quÀn thäo v§i nhau, c†p vÒ høt nhiŠu lÀn Çâm ra mŒt trª nên hung d», liŠu lïnh lao t§i, cô tràn b¶ (1) né tránh. C†p Çang tÀm phóng chÜa kÎp xoay mình låi, nºa phÀn thân sau cûa nó là møc tiêu ngon lành cho mÛi dao cûa cô c¡m phÆp vào hông c†p. Tuy bÎ thÜÖng nhÜng c†p còn thØa sÙc quay ÇÀu låi chÒm lên, chuy‹n h‰t thÀn l¿c vào hai chân trܧc Ç‹ trä Çòn. Lanh nhÜ ch§p, cô QuyŠn hoành b¶ (2) rÒi phóng månh lÜ«i dao ng†t x§t vào lÒng ng¿c nª nang cûa ÇÓi thû, trܧc khi nhäy trái tránh cú vÒ sinh tº. Khi dân làng Çèn ÇuÓc kéo ljn ti‰p cÙu, con c†p to l§n chÌ còn là m¶t cái xác giãy giøa trên vÛng máu.

N‰u bà Mân tên tu°i sÓng mãi trong væn h†c dân gian, chuyŒn cô QuyŠn gi‰t c†p ÇÜ®c truyŠn tøng trong làng võ cûa tÌnh nhà thì trÜ©ng h®p cûa bà Tám Cäng là m¶t bài h†c Çáng suy ngÅm.

Ông HÜÖng møc Ngåc, k‰ t° cûa phái quyŠn An Vinh mà phÜÖng ngôn Çã có câu truyŠn tøng "Roi ThuÆn TruyŠn, quyŠn An Vinh" có ba ngÜ©i con: Bäy Løt là trai trܪng, k‰ là Tám Cäng và út nam là Chín Giác. Tuy là gái nhÜng Tám Cäng có sÙc månh hÖn ngÜ©i và ham mê võ thuÆt nên ÇÜ®c cha cÜng chiŠu truyŠn dåy chu Çáo. Ti‰ng ÇÒn con gái ông HÜÖng møc Ngåc m§i 18 tu°i, trong tay chÌ có cây Çòn gánh mà Çánh båt cä hàng træm thanh niên cÀm gÆy bûa vây tåi sân chùa Bà An Thái trong ngày lÍ h¶i ñ° Giàn càng làm thiên hå phøc sát ÇÃt lò võ cûa ông HÜÖng møc Ngåc nhÜng ÇÒng th©i càng không ai dám tính chuyŒn træm næm v§i cô. Næm Tám Cäng 20 tu°i vÅn chÜa ÇÜ®c nÖi nào dåm hÕi dù rÃt có nhan s¡c. Ông HÜÖng møc Ngåc thông cäm n‡i kh° tâm cûa con, tuyên bÓ v§i m†i ngÜ©i r¢ng n‰u ai Çánh båi ÇÜ®c Tám Cäng thì ông së gä con gái cho mà không Çòi hÕi m¶t lÍ vÆt gì. Có ba ngÜ©i ljn xin ÇÃu võ v§i Tám Cäng. NgÜ©i thÙ nhÃt bÎ Tám Cäng cho m¶t cú Çá væng vào hàng rào. NgÜ©i thÙ hai, võ nghŒ khá hÖn, kÎt ng¿a (3) nhanh nhËn, công thû song hành nên cÀm c¿ ÇÜ®c hiŒp ÇÀu, sang ljn hiŒp thÙ hai thì bÎ Tám Cäng dùng ngón gia truyŠn ép vào b‹ cån, Çánh gøc. NgÜ©i thÙ ba là DÜ H¿u (không phäi tên H¿u, quân sÜ trong Çäng cܧp cûa DÜ ñành) bÎ Tám Cäng Çåp nhào vào hÒ cá, Çành bÕ ra vŠ tÀm sÜ h†c Çåo. M¶t næm sau låi ljn xin ÇÃu, lÀn này Tám Cäng tung cܧc bÎ DÜ H¿u tóm ÇÜ®c chân, ném trä vào hÒ cá.

DÜ H¿u th¡ng. Gi» l©i hÙa, ông HÜÖng møc Ngåc làm lÍ vui qui cho con gái. Næm Ãy Tám Cäng 22 tu°i. NhÜng cÛng chÌ sÓng chung v§i nhau ÇÜ®c ba næm. M¶t hôm v® chÒng l©i qua ti‰ng låi, Tám Cäng quen thói bܧng bÌnh, trä l©i khinh khÌnh làm DÜ H¿u Çiên ti‰t. Anh thuÆn tay chøp cái bình hoa chÜng trên sÆp gø ném månh vào m¥t v®. N‰u là ngÜ©i khác thì Çã nát m¥t, nhÜng Tám Cäng nhË nhàng ÇÜa tay b¡t lÃy Çem Ç¥t trên bàn và mÌa mai: "Bình xÜa mà làm ngÖ không b¡t, Ç‹ b‹ cÛng u°ng." DÜ H¿u càng giÆn, v§i lÃy cái chày Çâm tiêu b¢ng Çá ném månh vào ÇÀu v®. Tám Cäng cÛng ÇÜa tay chøp cÜ©i g¢n gi†ng châm ch†c: "Cái ÇÀu mà quáng m¡t lÀm cái cÓi Çâm tiêu hä?" DÜ H¿u giÆn l¡m, mÃt h‰t trí khôn, chøp con dao phay, b¢ng th‰ võ rÃt l®i håi, phóng th£ng vào ng¿c v®. ñÜ©ng dao quá månh, Tám Cäng không th‹ chøp ÇÜ®c, Çành phäi té ngºa Ç‹ tránh. Con dao ngon tr§n c¡m phÆp vào vách ÇÃt ngÆp ljn cán. DÜ H¿u s¿c tÌnh thì m†i viŒc Çã xäy ra rÒi, sušt n»a gây nên án mång. Tám Cäng lÒm cÒm ngÒi dÆy, còn DÜ H¿u bÕ chåy m¶t måch ljn nhà cha v®. G¥p ông HÜÖng møc Ngåc, anh ta søp låy k‹ låi ÇÀu Çuôi câu chuyŒn và nhÃt quy‰t xin trä Tám Cäng mà không Çòi hÕi m¶t ÇiŠu kiŒn nào.

ChuyŒn DÜ H¿u trä v® nhanh chóng lan truyŠn kh¡p vùng. Nhân Çó câu ca dao trên ÇÜ®c sºa låi:

Ai vŠ Bình ñÎnh mà coi

Con gái Bình ñÎnh cÀm roi rÜ®t chÒng

Các bÆc phø huynh ª Bình ñÎnh rút kinh nghiŒm, thôi không dám chiŠu š con gái cho h†c nhiŠu võ nghŒ n»a, s® bÎ ‰ chÒng nhÜ Tám Cäng. H† chÌ luyŒn con gái vài th‰ võ thû thân, th‰ cÛng Çû cho

ÇÓi phÜÖng kinh hÒn rÒi. Sau Çây là m¶t trong hàng træm chuyŒn vŠ phän Ùng t¿ vŒ cûa các cô gái Bình ñÎnh.

Ai ljn Tuy Phܧc cÛng bi‰t câu ca dao vŠ các phiên ch® trong quÆn: "Ch® HuyŒn liŒng Cây Gia, Cây Gia xa ch® M§i, ch® M§i t§i ch® Dinh, ch® Dinh rinh BÒ ñŠ, BÒ ñŠ kŠ ch® HuyŒn." Phiên HuyŒn nh¢m các ngày 1, 6, 11, 16, 21, 26 âm lÎch, là phiên ch® l§n nhÃt cûa huyŒn nhà nhÜng låi cách thÎ trÃn Tuy Phܧc hÖn ba cây sÓ.

Ngày phiên, không nh»ng dân trong vùng tÆp trung vŠ mà còn Çû m¥t dân buôn tØ xa ljn mua gom sän phÄm ÇÎa phÜÖng và bán hàng hóa ª nÖi khác mang t§i. Con ÇÜ©ng quÓc l¶ 1 tØ huyŒn lœ ljn ch® HuyŒn ngÜ©i mua kÈ bán Çi låi tÃp nÆp có cä nh»ng chàng trai Çi dåo ch® Ç‹ tìm š trung nhân:

(Ca dao)

Tuy nhiên cÛng có kÈ l®i døng Çám Çông Ç‹ giª trò x¢ng bÆy. TØ sáng, tåi c°ng Lš Môn có hai thanh niên æn m¥c chäi chuÓt, cÜ©i nói r°n räng, chÓc chÓc låi trông ra ÇÜ©ng. Nhìn dáng ÇiŒu bi‰t ngay là dân æn chÖi tØ tÌnh thành låc ljn. Trong dòng ngÜ©i tØ ch® vŠ, có m¶t thanh n» cao l§n, bܧc Çi chÆm chåp, hai tay xách hai giÕ n¥ng ÇÀy ¡p thÙc æn.

ñ®i cho cô gái rë vào con ÇÜ©ng ÇÃt dÅn vào c°ng làng, hai "công tº" bܧc t§i Çón Çàng, buông l©i ch†c ghËo và giª trò sàm s«. Nhanh nhÜ ch§p, cô gái buông hai giÕ thÙc æn, xoay nghiêng né tránh tÀm tay cûa kÈ vô hånh Çang sÃn t§i ng¿c, rÒi ÇÜa tay Çánh phÃt qua m¶t chiêu. BÎ phän Ùng bÃt ng©, m¶t trong hai tên né sang bên nhÜng h¡n Çã lÀm vì Çó là hÜ chiêu. Cô gái thÃy h¡n trúng k‰, thuÆn chân tung cܧc trúng th£ng vào hông làm h¡n læn xÓng ru¶ng, bùn bê b‰t tØ ÇÀu ljn chân. Tên thÙ hai mÃt tinh thÀn nhÜng trܧc Çám Çông h¡n t¿ ái liŠu mång xông t§i. Cô gái trong tÜ th‰ ÇÙng ng¿a (4), Çón h¡n b¢ng ngón võ gia truyŠn, chi‰c khæn quàng cho Ãm c° trª thành roi nhuyÍn tiên quÃt månh vào m¥t ÇÓi thû làm h¡n không kÎp tránh cú Çá song phi, läo Çäo c¡m ÇÀu xuÓng ru¶ng.

Thanh n» Ãy là con gái út nhà h† ñào, quan Trung nghÎ ñåi phu Quang l¶c T¿ khanh ngÜ©i làng Vinh Thånh, nay bà Çã gi»a tu°i thÃt tuÀn thÜ©ng k‹ låi câu chuyŒn næm xÜa lúc bà chÜa lÆp gia Çình. Và ngón võ phòng thân Ãy do ông cÆu Næm HÜÖng ª thôn DÜÖng An nay thu¶c xã Phܧc An huyŒn Tuy Phܧc truyŠn dåy cho bà lúc tu°i træng tròn.

Vào ÇÀu thÆp niên m¶t chín bäy mÜÖi, m¶t ngôi sao lóe sáng trên vòm tr©i Võ h†c Bình ñÎnh: n» võ sï Thanh Tùng cûa miŠn sông Côn. Cô ÇÜ®c phong võ sï và ÇÜ®c làng báo Sài Gòn t¥ng biŒt danh "H° Cái MiŠn Trung" không phäi vì cô Çã th¡ng trên võ Çài ho¥c Çã tØng tranh tài cao thÃp v§i ai; ngÜ©i ta chÌ thÃy Thanh Tùng ª ÇiŒn th© Quang Trung trong ngày h¶i ñÓng ña bi‹u diÍn các bài quyŠn nhÜ Lão Mai ñ¶c Th† hay bài roi nhÜ TÃn NhÃt Ô Du v§i th‰ thû nhÜ cän gió che mÜa và th‰ công dÒn dÆp nhÜ bão táp là Çã Çû khi‰p.

Xét cho cùng, ÇiŠu Ãy là lë dï nhiên. Thanh Tùng là con nhà võ, Ç©i Ç©i nÓi nghiŒp và thØa hܪng các ngón bí truyŠn cûa m¶t dòng h† cao thû. Ông n¶i cûa Thanh Tùng là m¶t tay roi quÌ khi‰p thÀn kinh, ngÜ©i ÇÒng th©i và xÙng tài v§i HÒ Ngånh (1891 - 1976, k‰ t° cûa phái roi ThuÆn TruyŠn). Thân sinh cô vÅn nÓi nghiŒp nhà, gi» vai trò ÇÙng ÇÀu hàng võ tåi ÇÎa phÜÖng. RÒi ljn Thanh Tùng, tuy là gái, cô vÅn ti‰p nÓi thØa hܪng tinh hoa cûa con nhà võ. NhÜng v§i bän chÃt kín Çáo và nhÛn nh¥n, Thanh Tùng ngoan hiŠn vŠ nhà chÒng nhÜ bao cô gái Bình ñÎnh khác, ngày ngày chæm chÌ bên chi‰c máy may, nhÕ nhË v§i khách hàng. Trông dáng dÃp liÍu y‰u Çào tÖ, không ai thÃy ª Thanh Tùng m¶t dÃu v‰t gì vŠ võ nghŒ, m¶t th©i n°i ti‰ng bi‹u diÍn quyŠn roi. Ch§ lÀm! Khi cÀn t¿ vŒ, "con ngÜ©i võ" cûa Thanh Tùng n°i dÆy. ñôi m¡t hiŠn lành së r¿c sáng nhÜ gÜÖm bén và Çôi tay mŠm måi së bi‰n thành thanh s¡t.

NhÜng trên h‰t, ngÜ©i Çàn bà Bình ñÎnh Çáng nói hÖn cä là n» tܧng Bùi ThÎ Xuân. Võ nghŒ cûa bà vào bÆc siêu phàm, ngang tài v§i các danh tܧng mày râu cûa Tây SÖn nhÜ NguyÍn HuŒ sª trÜ©ng vŠ roi, NguyÍn L» sáng ch‰ và xuÃt s¡c môn Hùng kê quyŠn, Võ Væn DÛng giÕi vŠ Çao, ñ¥ng Væn Long quán thông cä cÜÖng quyŠn và miên quyŠn, còn Bùi ThÎ Xuân không ai sánh kÎp vŠ Ƕc ki‰m và song ki‰m. Tài thao lÜ®c, bà xÙng là ÇÃng n» kiŒt. GÜÖng dÛng cäm, bà Çáng bÆc anh thÜ làm cho NguyÍn Ánh khi‰p s® và cæm tÙc. Còn ÇÙc Ƕ cûa bà, không nh»ng trong hàng ngÛ Tây SÖn m‰n phøc mà ngay cä kÈ thù cÛng thÀm kính n‹.

Bà Bùi ThÎ Xuân có h† hàng v§i vua Quang Toän, nhÜng vŠ thÙ bÆc gia t¶c låi có nhiŠu sách chép khác nhau: Theo tài liŒu cûa VÜÖng Bích Thu, vi‰t trong giai phÄm Tây SÖn Xuân Quí DÆu (1993), trang 148, Bùi ThÎ Xuân là chÎ ru¶t cûa quan Thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên và là con cûa Bùi ñ¡c K‰. Còn bà chánh cung Hoàng HÆu h† Phåm sinh ra NguyÍn Quang Toän theo ViŒt sº Tân biên cûa Phåm Væn SÖn, quy‹n 4, trang 204, bà này là con cûa Bùi ñ¡c Tuyên, không rõ là em cùng mË khác cha hay anh em thúc bá bên ngoåi? N‰u vÆy vua NguyÍn Quang Toän g†i Bùi ñ¡c Tuyên b¢ng cÆu và Bùi ThÎ Xuân b¢ng dì. NhÜng theo sách "Nh»ng vì sao ÇÃt nܧc" (truyŒn danh nhân lÎch sº cûa nhiŠu tác giä) tÆp 5, trang 204, Quÿnh CÜ chép "Bùi ñ¡c Tuyên là anh cùng cha khác mË v§i vua Cänh ThÎnh (?), là cÆu Bùi ThÎ Xuân."

N» kiŒt Bùi ThÎ Xuân có bÓn lÀn ÇÓi ÇÀu v§i NguyÍn Ánh sau là vua Gia Long. LÀn thÙ nhÃt vào mùa hå næm 1797, ñåi Nam Th¿c Løc Chính Biên, bän dÎch, tÆp 2, trang 261 có chép, tóm lÜ®c nhÜ sau:

NguyÍn Ánh Çem binh thuyŠn Çánh ThÎ Nåi, rÒi Çích thân Çem hÖn 100 chi‰c thuyŠn ra Çánh cºa ñà N¤ng nhÜng vì TrÜÖng Phúc LuÆt không ti‰p t‰ thuyŠn lÜÖng th¿c kÎp th©i vì bÎ gió ngÜ®c, trong quân chÌ còn næm ngày lÜÖng nên vua tåm Çem quân vŠ Gia ñÎnh và cÓ nhiên không th‹ lÃy månh y‰u mà luÆn. ñó là l©i biŒn båch cûa sÙ thÀn nhà NguyÍn, nhÜng theo Quÿnh CÜ thì ban ÇÀu NguyÍn Ánh ÇÎnh Çem quân Çánh ThÎ Nåi, nhân lúc triŠu Çình Phú Xuân chia rë n¶i b¶ (phe Bùi ñ¡c Tuyên bÎ phe Võ Væn DÛng sát håi) n¡m b¡t th©i cÖ, Çích thân ông Çem binh thuyŠn ra Çánh ñà N¤ng, nÖi Bùi ThÎ Xuân Çang trÃn nhÆm, v§i š ÇÎnh phá tan cæn cÙ quan tr†ng n¢m sát nách kinh Çô Phú Xuân. NhÜng Ƕi thám mã Tây SÖn tØ Bän Tân (5) Çã kÎp th©i báo vŠ T°ng hành dinh cûa bà vŠ cu¶c hành quân bÃt thÀn cûa NguyÍn Ánh. Nhân có chi‰u chÌ cûa vua Cänh ThÎnh hÓi thúc bà hÒi triŠu Ç‹ dàn x‰p n¶i b¶, tÜÖng k‰ t¿u k‰, Bùi ThÎ Xuân phao tin ba ngày n»a së kéo Çåi binh vŠ Phú Xuân, cÓt làm kiêu lòng gi¥c. Quân NguyÍn hæm hª ti‰n t§i thành Quäng Nam nhÜng Çã bÎ 5000 quân cûa Bùi ThÎ Xuân phøc Çánh Çúng ch‡. TrÆn Ãy, may cho NguyÍn Ánh Çi Çoån hÆu nên thoát ch‰t. Thua cä tài lÅn trí Çàn bà, NguyÍn Ánh vØa thËn vØa tÙc, thu tàn quân vŠ Gia ñÎnh, giÃu nhËm viŒc båi trÆn, nåi c§ h‰t lÜÖng phäi rút quân.

LÀn thÙ hai NguyÍn Ánh Çøng Ƕ v§i Bùi ThÎ Xuân tåi m¥t trÆn TrÃn Ninh (6). Theo hai b¶ chính sº cûa TrÀn Tr†ng Kim và Phåm Væn SÖn, quân Tây SÖn cä thûy b¶ gÒm ba vån, chia làm ba Çåo tÃn công.

Tháng 12 næm Tân DÆu (tháng 1-1802) quân Tây SÖn vÜ®t sông Linh Giang (sông Gianh), l¿c lÜ®ng tiŠn phÜÖng quân NguyÍn Çang Çóng ª Çây do các Tܧng NguyÍn Væn TrÜÖng, TÓng Phúc LÜÖng và ñ¥ng TrÀn ThÜ©ng chÌ huy, phäi lui binh vŠ ñÒng H§i. ñÜ®c tin cÃp báo, NguyÍn Ánh thân chinh Çem cä Çåi binh ra ti‰p Ùng, sai Phåm Væn Nhân và ñ¥ng TrÀn ThÜ©ng gi» m¥t b¶, giao NguyÍn Væn TrÜÖng gi» m¥t bi‹n.

Ngày mùng M¶t t‰t Nhâm TuÃt (3-2-1802) NguyÍn Quang Thùy ti‰n Çánh lÛy TrÃn Ninh bÎ hÕa l¿c cûa quân NguyÍn cÀm chân låi. Bùi ThÎ Xuân lãnh chÙc ñåi tܧng Çem 5000 quân bän b¶ tÃn công lÛy ñÒng H§i, ÇÎch quân b¡n ra nhÜ cát vãi nhÜng c© lŒnh cûa bà vÅn chúc h£n xuÓng, dÃu hiŒu quy‰t chi‰n không lùi. ñang chi‰n ÇÃu anh dÛng, vua Cänh ThÎnh ra lŒnh lui binh, bà không chÎu, vua phäi nghe theo. SuÓt ngày hôm Ãy bà ngÒi trên bành voi xông xáo trÆn tiŠn Çôn ÇÓc binh sï; tuy th‰ trÆn chÜa nghiêng h£n bên nào nhÜng NguyÍn Ánh Çã núng th‰, ÇÎnh tháo lui.

B‡ng nghe tin thûy quân Tây SÖn ª cºa NhÆt LŒ bÎ NguyÍn Væn TrÜÖng phá tan låi thêm tܧng NguyÍn Væn Kiên ra hàng ÇÎch làm cho vua Cänh ThÎnh và các tܧng tá nän lòng. Trܧc tình th‰ Ãy bà vÅn quy‰t chi‰n, sai m¶t Ƕi quân ljn ÇiŠn khuy‰t b†n làm phän rÒi giành lÃy dùi trÓng thúc quân liên hÒi. ñÜ®c lŒnh xung phong quân cûa bà ào åt trèo tÜ©ng chi‰m thành. Th‰ trÆn này n‰u kéo dài thêm hai ti‰ng ÇÒng hÒ n»a, bà hå ÇÜ®c thành TrÃn Ninh rÒi, NguyÍn Ánh và tܧng tá hoäng hÓt liŠn sai thûy quân liŠu ch‰t vÜ®t sông Çánh b†c hÆu Ç‹ chia l¿c lÜ®ng, hòng giäm b§t mÛi nh†n tÃn công cûa Tây SÖn, ngõ hÀu mª ÇÜ©ng máu thoát thân. NhÜng NguyÍn Quang Thùy nhát gan, thÃy thûy quân cûa NguyÍn Ánh ª m¥t sau Çánh t§i, s® bÎ vây, v¶i rút quân. M¶t lúc sau Bùi ThÎ Xuân m§i bi‰t trên m¥t trÆn chÌ còn quân dܧi quyŠn bà Çang ÇÖn Ƕc chi‰n ÇÃu, các cánh quân khác Çã h‡n loån tháo chåy. Bà vÅn bình tïnh gi» v»ng hàng ngÛ, bäo vŒ vua Cänh ThÎnh rút lui an toàn.

LÀn thÙ ba, NguyÍn Ánh ÇÓi diŒn v§i Bùi ThÎ Xuân khi bà cùng gia Çình bÎ quân NguyÍn b¡t ª huyŒn Thanh ChÜÖng, NghŒ An và giäi vŠ Phú Xuân. S¿ kiŒn này có nhiŠu sách k‹ låi nhÜng chi ti‰t låi khác nhau Çôi chút. N‰u theo hai tài liŒu cûa VÜÖng Bích Thu và Quách Giao vi‰t trong Giai phÄm Tây SÖn Xuân Quí DÆu (1993) và Xuân ƒt H®i (1995) thì l©i ÇÓi Çáp gi»a NguyÍn Ánh và Bùi ThÎ Xuân nhÜ sau:

Khi quân hÀu dÅn Bùi ThÎ Xuân vào, NguyÍn Ánh v§i gi†ng t¿ Ç¡c hÕi:

"Ta và NguyÍn HuŒ, ai hÖn?"

Bùi ThÎ Xuân ung dung Çáp:

"Nói vŠ tài ba, tiên lj ta bách chi‰n bách th¡ng, hai bàn tay tr¡ng d¿ng nên cÖ ÇÒ. Còn nhà ngÜÖi bÎ Çánh phäi trÓn chui trÓn nhûi, phäi cÀu viŒn ngoåi bang, h‰t Xiêm ljn Pháp. Ch‡ hÖn kém nhÜ ao tr©i nܧc vÛng. Còn vŠ ÇÙc Ƕ, tiên lj ta lÃy nhân nghïa mà ÇÓi xº v§i kÈ trung thÀn thÃt th‰ nhÜ Çã ÇÓi v§i NguyÍn Huÿnh ñÙc, tôi nhà ngÜÖi. Còn nhà ngÜÖi låi dùng tâm cûa kÈ ti‹u nhân mà ÇÓi v§i nh»ng bÆc nghïa liŒt Çã h‰t lòng vì chúa, ch£ng nghï r¢ng ai có chúa nÃy, ái tích kÈ tôi trung cûa ngÜ©i khác, tÙc là khuy‰n khích tôi mình trung v§i mình. Ch‡ hÖn kém cÛng rõ ràng ban ngày và Çêm tÓi. N‰u tiên lj ta ÇØng thØa vong s§m, dÍ gì nhà ngÜÖi trª låi ÇÃt nܧc này."

NguyÍn Ánh cÜ©i g¢n:

"Nhà ngÜÖi có tài sao không gi» ngai vàng cho Cänh ThÎnh?"

Bùi ThÎ Xuân Çáp:

"N‰u có thêm m¶t nhi n» nhÜ ta thì cºa NhÆt LŒ không dÍ gì mà lånh. Cºa NhÆt LŒ không dÍ lånh thì nhà ngÜÖi cÛng khó Ç¥t chân lên ÇÃt B¡c Hà."

NguyÍn Ánh nén giÆn hÕi v§i gi†ng mÌa mai:

"NgÜÖi có muÓn ta ân xá không?"

Bùi ThÎ Xuân Çáp:

"Ta Çâu có s® ch‰t mà phäi chÎu nhøc, hå mình trܧc m¶t kÈ ti‹u nhân Ç¡c th‰!"

NguyÍn Ánh cæm gan, d¢n tØng ti‰ng:

"Không chÎu nhøc. Ta së làm cho ngÜÖi bi‰t nhøc..."

LÀn thÙ tÜ, vua Gia Long låi ÇÓi ÇÀu v§i bà Bùi ThÎ Xuân tåi pháp trÜ©ng.

Trܧc Çó, NguyÍn Ánh g¥p Bùi ThÎ Xuân ba lÀn ÇŠu lãnh ba vÓ thua Çau. LÀn m¶t, ÇÃu trí thua tài, lÀn hai ÇÃu l¿c thua dÛng, lÀn ba ÇÃu khÄu thua lš. Vì th‰, sau Quang Toän, Bùi ThÎ Xuân là kÈ thù sÓ m¶t cûa Gia Long, nhà vua dành cho gia Çình bà c¿c hình thäm khÓc nhÃt và Çích thân chÙng ki‰n cu¶c hành quy‰t này. Gia Long hä hê nghï r¢ng phen này bà phäi chÎu Çau ǧn t¶t cùng vŠ th‹ xác lÅn tinh thÀn, dù có gan ÇÒng da s¡t cÛng không th‹ cÀm ÇÜ®c nܧc m¡t. Th‰ nhÜng Gia Long låi m¶t lÀn n»a thua cu¶c.

Theo tài liŒu cûa Giáo sï De la Bissachère vi‰t næm 1807 (7) do m¶t ngÜ©i thân tín Çã chÙng ki‰n rÒi tÜ©ng thuÆt låi, tåi pháp trÜ©ng hôm Ãy, dân chúng kh¡p kinh thành Phú Xuân ÇÜ®c huy Ƕng ljn xem Çông nghËt. Trên khán Çài các quan và khách ngoåi quÓc Çã tŠ t¿u Çông Çû, khi kiŒu nhà vua ljn nhiŠu phát Çåi bác n° vang làm tæng thêm uy nghi cûa ngày lÍ hi‰n phù. K‰ bên khán Çài là chòi phát thanh cao lêu nghêu vang lên bài chi‰u cûa Gia Long, nghe câu ÇÜ®c câu không:

"Vì chín Ç©i mà trä thù... Ch®t nºa chØng g¥p lúc gian truân, Ç‹ ngoan dân gây nên bi‰n loån... ChÓng gi¥c b¡t xong t¶i nhân ÇÜ®c h‰t... Y‰t t‰ thái mi‰u, làm lÍ hi‰n phù... Phanh xác tán xÜÖng, trä thù mi‰u xã, rºa hÆn thÀn dân..." (8)

Ti‰ng loa vØa dÙt, m¶t hÒi thanh la vang lên báo hiŒu gi© phút thi hành án b¡t ÇÀu. Hàng vån ngÜ©i nhÜ nín thª, m¡t Çæm Çæm nhìn mË con bà Bùi ThÎ Xuân, không khí nghiêm tr†ng bao trùm cä pháp trÜ©ng. TØ xa, m¶t th§t voi to l§n, Çen Çûi, lù lù ti‰n t§i tº tù theo lŒnh cûa quän tÜ®ng. Cô con gái cûa bà m§i 18 tu°i xuân, bÎ l¶t h‰t quÀn áo Çang co ro trong thân th‹ tiŠu tøy, b‡ng nàng hét lên thÃt thanh rÒi toàn thân bi‰n s¡c tr¡ng bŒch nhÜ m¶t bóng ma, quay låi cÀu cÙu mË.

Bà Bùi ThÎ Xuân nén xúc Ƕng, nghiêm nét m¥t nói v§i con lÀn cuÓi: "Con gái cûa mË, con không ÇÜ®c làm th‰, phäi ch‰t anh dÛng Ç‹ xÙng Çáng là con nhà tܧng Tây SÖn. MË Çây còn làm th‰ nào cÙu con ÇÜ®c!"

Con voi hung hãn dùng vòi quÃn ch¥t cô gái, Çu ÇÜa lÃy tr§n tung månh nån nhân lên cao rÒi nhäy b° lên dùng ngà hÙng lÃy và låi tung lên lÀn n»a, cao hÖn lÀn trܧc. LÀn này cô gái rÖi xuÓng ÇÃt chÌ còn là m¶t cái xác mŠm nhÛn bê b‰t máu. Bây gi© voi dùng chân trܧc chà Çåp lên xác nån nhân cho ljn khi nát bÃy thành ÇÓng bùn màu ÇÕ.

ñ‰n lÜ®t Bùi ThÎ Xuân, b†n Çao phû m§i phát hiŒn trong l§p áo quÀn bà Çã quÃn ch¥t thân th‹ b¢ng løa Ç‹ tránh s¿ lõa lÒ khi bÎ voi giày. Chúng ÇÎnh tháo g« nhÜng không kÎp n»a rÒi vì con voi Çang hæng máu xÒng x¶c chåy t§i toan làm phÆn s¿ nhÜ lÀn trܧc. Bà vÅn ÇÙng bình thän, nét m¥t không hŠ bi‰n s¡c, Ç®i voi ljn gÀn b‡ng thét lên m¶t ti‰ng thÆt l§n, nhái theo khÄu lŒnh dùng Ç‹ nåt nh»ng con voi bܧng bÌnh. Voi giÆt mình lùi bܧc rÒi cong vòi quay ÇÀu låi.

M¶t s¿ kiŒn bÃt ng©! Dân chúng låi càng thán phøc ngÜ©i n» tܧng Tây SÖn trܧc cái ch‰t vÅn còn bi‰t tiên liŒu và vÅn còn oai quyŠn khi‰n voi d» cÛng phäi khi‰p s®. Gia Long ng¿ trên khán Çài Çang hí hºng b‡ng sÀm m¥t låi khi‰n viên ñŠ ñÓc chÌ huy cu¶c hành hình tái m¥t, run lÆp cÆp, truyŠn loa giøc Çao phû thi hành án lŒnh gÃp. Viên quän tÜ®ng hÓt hoäng dùng cây sào nh†n Çâm vào miŒng voi và quát to bäo bà phäi quì xuÓng cho voi khÕi s®. Còn b†n giáp sï cÛng v¶i vàng b¡n hÕa pháo vào Çít voi, bu¶c nó phäi ti‰n t§i phía t¶i nhân. Con voi bÎ kích thích cùng c¿c trª nên hung t®n và nhÜ Çiên dåi, chåy b° t§i v¶i vã quÃn lÃy bà, tung lên cao rÒi cong Çuôi chåy quanh pháp trÜ©ng, rÓng lên nh»ng ti‰ng ÇÀy s® hãi, làm hàng vån ngÜ©i hoäng hÓt theo.

VŠ cái ch‰t cûa bà, giáo sï Bissachère còn cho bi‰t trong Çám vua quan Tây SÖn bÎ Gia Long hành hình tåi Phú Xuân chÌ có ba ngÜ©i gÒm em vua Quang Toän (9), quan Thi‰u Phó TrÀn Quang DiŒu và v® là n» ñåi tܧng Bùi ThÎ Xuân là vÅn bình thän, m¥t không bi‰n s¡c trong lúc bÎ hành hình.

Ông NguyÍn HuyŠn Anh, trong ViŒt Nam Danh Nhân tØ Çi‹n, Çã nhÆn xét vŠ bà: "Có tài binh bÎ, bà thÜ©ng tòng chinh chÓng ÇÎch, lÆp ÇÜ®c nhiŠu chi‰n công. Là m¶t n» tܧng rÃt dÛng cäm và có Ƕ lÜ®ng, bà không bao gi© gi‰t nh»ng quân Çã chåy hay ÇÀu hàng."

Trong TØ Çi‹n Nhân vÆt LÎch sº ViŒt Nam có bài thÖ vÎnh bà:

Ông NguyÍn Bá Huân (1848-1899), m¶t danh sï Bình ñÎnh có chân trong phong trào CÀn VÜÖng cûa tÌnh nhà, chuyên nghiên cÙu sº Tây SÖn Ç‹ vi‰t liŒt truyŒn qua các tác phÄm nhÜ Tây SÖn ti‰m long l¿c, Cân qu¡c anh hùng truyŒn, Tây SÖn danh tܧng chinh nam truyŒn... Ông còn Ç‹ låi bài thÖ vÎnh Bùi ThÎ Xuân (VÎnh phu nhân Bùi ThÎ Xuân)

Và trên vùng ÇÃt quê hÜÖng cûa bà, miŠn sông Côn, ngÜ©i Ç©i sauc ó bài thÖ h‰t l©i ca tøng, rÃt ph° bi‰n:

V§i tài ÇÙc và gÜÖng dÛng cäm Ãy, anh thÜ Bùi ThÎ Xuân Çáng ÇÙng riêng m¶t danh sách và vÜ®t h£n các nhân vÆt n» ª Bình ñÎnh Çã nêu trên.

1. Tràn b¶: xê dÎch nhanh sang bên trái hay bên phäi Ç‹ tránh Çòn cûa ÇÓi thû.

2. Hoành b¶: quay ngÜ®c trª låi Ç‹ tÃn công vào ch‡ sÖ hª cûa ÇÓi thû.

3. KÎt ng¿a: th‰ võ ti‰n th£ng t§i ho¥c ti‰n sang bên phäi, bên trái cûa ÇÓi thû mà bàn chân không r©i m¥t ÇÃt.

4. ñÙng ng¿a: th‰ ÇÙng mà b¡p Çùi song song v§i m¥t ÇÃt Ç‹ bäo vŒ phÀn hå b¶.

5. Bän Tân: tÙc B‰n Ván, tên cûa b‰n sông TrÀu ª làng An Tân phía namcºa ñåi, thu¶c tÌnh Quäng Nam.

6. TrÃn Ninh: thu¶c xã TrÃn Ninh, sau Ç°i là Phù Ninh, huyŒn Phong L¶c phû Quäng Tråch tÌnh Quäng Bình.

7. Theo Thiên Nam nhân vÆt chí bà Bùi ThÎ Xuân bÎ xº læng trì. Các sách sau này vi‰t vŠ cái ch‰t cûa bà ÇŠu d¿a vào m¶t trong hai thuy‰t Ãy.

8. Theo tài liŒu cûa Quÿnh CÜ trong Nh»ng vì sao ÇÃt nܧc, tÆp 5, trang 228.

9. Vua NguyÍn Quang Toän có bÓn ngÜ©i em: Quang Thùy t¿ tº ª ngoài B¡c, còn Quang Bàn, Quang Duy và Quang ThiŒu cùng bÎ b¡t v§i vua anh và bÎ Çóng cÛi giäi vŠ Phú Xuân chÎu cänh gia hình.