VỀ NGUỒN
"Không nghÄ© thiện, không nghÄ© ác, cái gì là bản lai diện mục của Thượng Tá»a Minh?"
(LụcTổ Huệ Năng)
ÃÀO VIÊN
Sau má»™t chuyến Ä‘i vá» thăm quê hÆ°Æ¡ng, má»™t ngÆ°á»i bà con trong hỠđã cho chúng tôi má»™t món quà mà chúng tôi rất trân quÃ. Ãó là má»™t bản sao cuốn gia phả của giòng há» Nguyá»…n chúng tôi. Chúng tôi được biết cuốn gia phả nà y, viết tay, bằng chữ quốc ngữ, đã được dịch từ bản nguyên thủy viết bằng chữ Hán Nôm, vẫn để nÆ¡i nhà thá» Tổ của giòng há», và đã truyá»n thừa lại từ bao Ä‘á»i cho con cháu, trải qua biết bao thăng trầm của lịch sá» cÅ©ng nhÆ° váºn mệnh nổi trôi của đất nÆ°á»›c và giòng há».
Quê quán chúng tôi là là ng DÆ°Æ¡ng A, thuá»™c xã Nam Thắng, huyện Nam Ninh, tỉnh Nam Ãịnh, nÆ¡i mà cụ Tổ giòng hỠđã đến láºp nghiệp từ thế ká»· thứ 13, cuối Ä‘á»i nhà Lý, đầu Ä‘á»i nhà Trần. Ãá»c cuốn gia phả, chúng tôi má»›i biết là giòng há» chúng tôi, má»™t thá»i, đã Ãt hay nhiá»u gắn liá»n vá»›i váºn mệnh lịch sá» của dân tá»™c. Là giòng dõi công thần nhà Trần, nên sau khi nhà Trần mất ngôi vá» tay Hồ Qúy Ly, những đóng góp và ảnh hưởng của giòng hỠđối vá»›i quốc gia đại sá»± đã suy thoái. Ãến khi tÆ°á»›ng TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh kéo quân sang thôn tÃnh nÆ°á»›c ta thì tổ thứ năm giòng há» chúng tôi đã phải trở vỠđất tổ sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i ẩn dáºt bình dị, trong sạch, là m ruá»™ng, dáºy há»c, không chịu hợp tác vá»›i giặc. Cho đến thá»i Lê Trung HÆ°ng, má»›i lại có ngÆ°á»i trong há» ra giúp nÆ°á»›c, đảm nhiệm các chức vụ quan trá»ng trong triá»u.Tất cả đã bắt đầu từ vị Thủy Tổ của giòng há», má»™t nhân váºt lịch sá», sống trong má»™t thá»i kỳ huy hoà ng của dân tá»™c, và đã đóng góp công sức - mặc dầu khiêm nhÆ°á»ng, vì số mệnh không cho phép - và o công cuá»™c bảo vệ tổ quáốc chống nạn ngoại xâm và công cuá»™c kiến thiết quốc gia Ä‘em an lạc hạnh phúc lại cho đồng bà o.
Ông Thủy tổ giòng há» chúng tôi chÃnh là Cụ Nguyá»…n Hiá»n, mà đá»i sau vẫn gá»i là Ãệ Nhất Trạng Nguyên của nÆ°á»›c ta. Vì là má»™t nhân váºt lịch sá», nên Cụ đã được nói đến trong nhiá»u tà i liệu thÆ° tịch. Tá»· nhÆ° Việt Nam Sá» Lược của cụ Trần Trá»ng Kim có ghi Nguyá»…n Hiá»n là ngÆ°á»i đã Ä‘áºu Trạng Nguyên, khóa thứ Nhất, khoa thi Tiến SÄ© (còn gá»i là Thái Há»c Sinh) năm Ãinh Mùi, niên hiệu Thiên Ưng ChÃnh Bình, Ä‘á»i vua Trần Thái Tông, tức là năm 1247 DL. Cùng khóa thi năm đó có các ông: đệ Nhị danh, Bảng Nhãn Lê Văn HÆ°u, ngÆ°á»i là m sỠđầu tiên của nÆ°á»›c ta, tác giả bá»™ Ãại Việt Sá» Ký; và đệ Tam danh, Thám Hoa Ãặng Ma La. Năm ấy, Nguyá»…n Hiá»n, sinh năm Ất Mùi, tức 1235 DL, má»›i 12 tuổi. Nguyá»…n Hiá»n cÅ©ng là vị Trạng Nguyên trẻ tuổi nhất nÆ°á»›c ta váºy. Sách NgÆ°á»i Việt, Ãất Việt của Toan A¨nh có ghi chép nhiá»u sá»± tÃch vá» Nguyá»…n Hiá»n. đặc biệt chuyện Nguyá»…n Hiá»n đã bị nhà vua Ä‘uổi vá», không ban cho áo mÅ©, bảng lá»ng để vinh quy bái tổ, chỉ vì má»™t hiểu lầm (1). Sách cÅ©ng ghi sá»± tÃch Nguyá»…n Hiá»n Ãt năm sau được vua triệu vá» triá»u để giúp triá»u đình khá»i bị mất mặt vá»›i sứ giả nhà Nguyên (Mông Cổ) khi đã giải được câu đố trong má»™t bà i thÆ¡ theo thể ngÅ© ngôn, sau khi Vua và bá quan luáºn không ra (2).
DÄ© nhiên là cuốn gia phả của giòng há» có ghi chép đầy đủ các sá»± tÃch trên. Gia Phả còn ghi nhiá»u chi tiết, giai thoại, truyá»n kỳ khác không có trong sá» sách chÃnh thức, nhÆ° công trạng của Nguyá»…n Hiá»n trong kế hoạch xây đắp toà n bá»™ hệ thống đê sông Hồng Hà khoanh ra tá»›i biển gá»i là đê quai vạc (công trình Thủy Nông đầu tiên của nÆ°á»›c ta) hoà n tất và o khoảng năm 1248; kế hoạch thà nh láºp Giảng Võ ÃÆ°á»ng (di tÃch khu Giảng Võ ngà y nay và là trÆ°á»ng võ bị cao cấp đầu tiên của ta) và o năm 1253. Các sá» sách cÅ©ng không ghi vợ Trạng là con gái út vua Trần Thái Tông và Trạng Ä‘á»™t nhiên mất, và o ngà y 14 tháng 8 năm Ất Mão, tức là năm 1255 DL. Khi ấy ông má»›i 21 tuổi. Vua Trần Thái Tông cho láºp Ä‘á»n thá» bên má»™ ngÆ°á»i tại Hoa Linh SÆ¡n gần hồ Ngá»c Hà , kinh đô Thăng Long (Hà Ná»™i ngà y nay) và trên quê hÆ°Æ¡ng Trạng, ngay trên ná»n nhà cÅ© nÆ¡i mà Trạng đã sinh ra. Má»™ và đá»n thá» tại kinh đô Thăng Long, nay không còn nữa vì ngÆ°á»i Pháp đã phá hết di tÃch lịch sá» của ta trong khu vá»±c đó để xây phủ Toà n Quyá»n Pháp. Riêng ngôi Ä‘á»n thá» Trạng ở quê hÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng A hiện nay vẫn còn nguyên và giữ được vẻ tôn nghiêm.
NgÆ°á»i trong há» chúng tôi kể lại chuyến viếng thăm Ä‘á»n quan Trạng tại quê nhà , sau khi Ä‘á»c cuốn gia phả, vá»›i nhiá»u mối cảm súc. Anh ta đã cảm thấy ngay trong huyết quản mình, tinh thần yêu nÆ°á»›c, ý chà bất khuất, khả năng uy vÅ©, anh minh sáng suốt của tổ tiên. Có Ä‘iá»u anh ta rất ân háºn là đã không có khả năng Ä‘á»c được những hoà nh phi, câu đối treo rất nhiá»u trong Ä‘á»n, cùng những bia đá lá»›n nhỠđể rải rác các nÆ¡i trong khuôn viên, ghi lại những thần tÃch, những công trạng, những văn chÆ°Æ¡ng thi phú của tổ Nguyá»…n Hiá»n và của những ngÆ°á»i đồng thá»i. Sá»± bá»±c tức nà y cà ng rõ hÆ¡n khi anh ta ra Hà Ná»™i, và o thăm Văn Miếu, mà không sao tìm được tên tổ Nguyá»…n Hiá»n đâu, trong cả ngà n tên các vị khoa bảng của các triá»u đại. -Mình vá» nhà mình, quê hÆ°Æ¡ngg mình mà có cảm tưởng nhÆ° mình là má»™t khách du lịch Ä‘i thăm má»™t xứ sở xa lạ - anh ta than phiá»n - gia tà i ông cha ta để lại đã bị mất mát rất nhiá»u. CÅ©ng may mà còn có Ãt ngÆ°á»i Ä‘á»c được gia phả mà viết ra bằng quốc ngữ.
CÅ©ng đã có nhiá»u ngÆ°á»i chia sẻ vá»›i tôi tâm trạng tÆ°Æ¡ng tá»±. Vì không hiểu biết, không được há»c chữ Hán Nôm, chúng ta đã không thưởng thức được rất nhiá»u gia tà i văn hóa của tiá»n nhân. Chúng ta đã bị cắt đứt vá»›i má»™t quá khứ không thiếu gì những cái hay cái đẹp, những Ä‘iá»u huy hoà ng rá»±c rỡ có thể là m cho chúng ta hãnh diện đểø tiếp tục công trình của tổ tiên. Vì định mệnh khắt khe của lịch sá», dân tá»™c Việt Nam đã bị đẩy và o má»™t khúc quanh, quá nhanh, quá mạnh để hà nh trang văn hóa dân tá»™c bị mất mát khá nhiá»u.
NgÆ°á»i Pháp, và o những năm đầu của tháºp niên 1900, để củng cố ná»n đô há»™, đã áp dụng má»™t sách lược văn hóa có tầm mức ảnh hưởng sâu rá»™ng và lâu dà i. HỠđã quyết định bãi bá» ná»n giáo dục và thi cá» của triá»u đình, dá»±a trên Hán Nôm và văn minh A¨ đông, mà thay thế bằng má»™t ná»n giáo dục má»›i, dá»±a trên tiếng Pháp, chữ quốc ngữ và văn minh Tây Âu. Quyế¸t định nà y nhằm mục Ä‘Ãch đầu tiên là loại bỠảnh hưởng chÃnh trị và xã há»™i của lá»›p Nho há»c cá»±u trà o còn nặng tinh thần quốc gia dân tá»™c, không chịu sá»± đô há»™ của ngÆ°á»i Pháp mặc dầu đã thất bại liên tiếp. Mục Ä‘Ãch thứ hai là đà o tạo má»™t lá»›p ngÆ°á»i má»›i, cắt đứt vá»›i thế hệ trÆ°á»›c, Ä‘oạn tuyệt vá»›i những hoà i bão của lá»›p Văn Thân, mà dá»… dà ng cá»™ng tác vá»›i ngÆ°á»i Pháp trong cái gá»i là sứ mạng khai sáng văn minh (mission civilisatrice) của há» cho dân thuá»™c địa. NgÆ°á»i Pháp, và o những năm đầu của tháºp niên 1900, để củng cố ná»n đô há»™, đã áp dụng má»™t sách lược văn hóa có tầm mức ảnh hưởng sâu rá»™ng và lâu dà i. HỠđã quyết định bãi bá» ná»n giáo dục và thi cá» của triá»u đình, dá»±a trên Hán Nôm và văn minh A¨ đông, mà thay thế bằng má»™t ná»n giáo dục má»›i, dá»±a trên tiếng Pháp, chữ quốc ngữ và văn minh Tây Âu. Quyế¸t định nà y nhằm mục Ä‘Ãch đầu tiên là loại bỠảnh hưởng chÃnh trị và xã há»™i của lá»›p Nho há»c cá»±u trà o còn nặng tinh thần quốc gia dân tá»™c, không chịu sá»± đô há»™ của ngÆ°á»i Pháp mặc dầu đã thất bại liên tiếp. Mục Ä‘Ãch thứ hai là đà o tạo má»™t lá»›p ngÆ°á»i má»›i, cắt đứt vá»›i thế hệ trÆ°á»›c, Ä‘oạn tuyệt vá»›i những hoà i bão của lá»›p Văn Thân, mà dá»… dà ng cá»™ng tác vá»›i ngÆ°á»i Pháp trong cái gá»i là sứ mạng khai sáng văn minh (mission civilisatrice) của há» cho dân thuá»™c địa.
Ãồng thá»i vá»›i sách lược văn hóa nà y, há» cÅ©ng đả dùng má»™t số mÆ°u chÆ°á»›c chÃnh trị nhằm Ä‘áºp tan uy tÃn, quyá»n lá»±c và ảnh hưởng của triá»u đình Nguyá»…n, nhÆ° bá» vua cÅ© khó bảo (Hà m Nghi, Duy Tân) thay bằng vua má»›i nhu nhược (Khải Ãịnh, Bảo Ãại), có thái Ä‘á»™ ngạo mạn há»—n xược trong triá»u, xắp đặt cho những ngÆ°á»i thân Pháp, thân Tây phÆ°Æ¡ng (Pétrus TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, Nguyá»…n Hữu Bà i, Phạm Quỳnh) trong triá»u đình Huế...Vá»›i chÃnh sách trên, và vá»›i những vị Thái Thú tà i năng nhÆ° Paul Doumer, Albert Sarraut, Pierre Pasquier, chỉ và i chục năm sau, ngÆ°á»i Pháp đã đạt được nhiá»u thà nh quả tốt đẹp. Má»™t thế hệ lá»›p lãnh đạo má»›i, xuất thân từ các trÆ°á»ng Ä‘Ã o tạo kẻ thừa hà nh bản xứ, nhÆ° trÆ°á»ng Thông Ngôn (Ä‘Ã o tạo thÆ° ký, thông dịch viên), trÆ°á»ng Háºu Bổ (Ä‘Ã o tạo quan lại), trÆ°á»ng Lycées, trÆ°á»ng Nhà Dòng, thấm nhuần văn hóa Tây Âu, chỉ biết Ä‘á»c chữ Pháp và chữ quốc ngữ, nhÆ°ng lại mù tịt hoặc rất mÆ¡ hồ vá» gia tà i văn hóa tổ tiên, đã sẵn sà ng giúp ngÆ°á»i Pháp kiện toà n ná»n cai trị trên xứ sở chúng ta.
NgÆ°á»i viết bà i nà y không có ý phủ nháºn giá trị lá»›n lao của chữ quốc ngữ, mà chỉ muốn nói đến vai trò quan trá»ng của chữ Hán Nôm cÅ©ng nhÆ° ảnh hưởng tai hại khi bị quên lãng, cho lịch sá» cÅ©ng nhÆ° văn hóa của nÆ°á»›c nhà . Nhiá»u ngÆ°á»i Việt Nam, khi nói đến chữ Hán Nôm thì coi đó nhÆ° là tà n tÃch của má»™t thá»i kỳ phong kiến, lệ thuá»™c ngÆ°á»i Tầu, không có gì đááng luyến tiếc, mà phải vứt bá».NgÆ°á»i viết bà i nà y không có ý phủ nháºn giá trị lá»›n lao của chữ quốc ngữ, mà chỉ muốn nói đến vai trò quan trá»ng của chữ Hán Nôm cÅ©ng nhÆ° ảnh hưởng tai hại khi bị quên lãng, cho lịch sá» cÅ©ng nhÆ° văn hóa của nÆ°á»›c nhà . Nhiá»u ngÆ°á»i Việt Nam, khi nói đến chữ Hán Nôm thì coi đó nhÆ° là tà n tÃch của má»™t thá»i kỳ phong kiến, lệ thuá»™c ngÆ°á»i Tầu, không có gì đáng luyến tiếc, mà phải vứt bá».
Nháºn định nà y có phần thiển cáºn. Dân tá»™c Nháºt bản và Triá»u Tiên (tức là Ãại Hà n ngà y nay), cÅ©ng nhÆ° dân tá»™c Việt Nam, cÅ©ng đã dùng chữ Hán - má»™t cách viết tượng hình cá»»§a ngÆ°á»i Trung Hoa - để diá»…n tả và truyá»n đạt tÆ° tưởng cho nhau, cÅ©ng cả ngà n năm trÆ°á»›c. CÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i Việt Nam, há» viết chữ Hán nhÆ°ng Ä‘á»c lên thà nh tiếng địa phÆ°Æ¡ng (Nháºt hay Triá»u Tiên). CÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i Việt hỠđã là m giầu thêm ngữ vá»±ng, bằng cách lấy ngay chữ Hán mà đá»c theo thổ âm bản xứ (3). CÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i Việt biết đặt ra tiếng Nôm cho tiếng Việt, há» cÅ©ng chế ra má»™t cách viết riêng cho tiếng Nháºt hay tiếng Triá»u Tiên. NgÆ°á»i Nháºt có hệ thống chữ viết Kana (katakana và hiragana) đểà phiên âm tiếng Nháºt. Hệ thống nà y - tÆ°Æ¡ng truyá»n do má»™t nhà sÆ° tên là Kukai đặt ra từ thế ká»· thứ 9 - đã được dùng song song vá»›i hệ thống chữ Hán, gá»i là Kanji, hay Honji. Ãến thế ká»· thứ 15, thì hai hệ thống văn tá»± đó đã được ngÆ°á»i Nháºt dùng đầy đủ để dá»±ng nên má»™t ná»n văn há»c rá»±c rỡ. NgÆ°á»i Triá»u Tiên cÅ©ng chế ra má»™t hệ thống văn tá»± riêng cho thổ ngữ xứ sở. Ãó là hệ thống chữ hangul (còn được gá»i là Hunmin Chongum) đặt ra dÆ°á»›i triá»u đại vua Sejong (Thế Tôn) nhà Yi (Lý) thế ká»· thứ 15. CÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i Nháºt và ngÆ°á»i Việt, ngÆ°á»i Triá»u Tiên đã dùng cả hai ná»n văn tá»± trong Ä‘á»i sống văn hóa của há». Sách vở thÆ° tịch, của dân gian cÅ©ng nhÆ° của triá»u đình Ä‘á»u vừa có chữ Hán vừa có chữ Hangul riêng của quốc gia.
Ãến đây, bắt đầu có sá»± khác biệt giữa ngÆ°á»i Việt Nam vá»›i ngÆ°á»i Nháºt và Ãại Hà n. Trong khi cả hai dân tá»™c ấy tiếp tục dùng chữ Hán song song vá»›i chữ Nôm của há» - má»™t cách tá»± nhiên, không chút mặc cảm lệ thuá»™c ngoại bang, vì hỠđã coi chữ Hán nhÆ° chữ của há» rồi - để gia tà i lịch sá» và văn hóa dân tá»™c, cÅ©ng nhÆ° truyá»n thống và tình tá»± quốc gia được tiếp tục truyá»n đạt từ thế hệ nà y sang thế hệ kế tiếp, thì ngÆ°á»i Việt ta đã Ä‘oạn tuyệt sá»›m và nhanh chóng vá»›i ná»n văn tá»± cÅ©. Ãến cuối thế ká»· thứ 19, có đến má»™t ná»a tiếng Ãại Hà n là có gốc chữ Hán. Ngà y nay, ngÆ°á»i dân Ãại Hà n vẫn há»c chữ Hán ngay từ báºc tiểu há»c. Tối thiểu phải biết 500 chữ (báºc tiểu há»c) và trung bình phải biết 1500 chữ (báºc trung há»c). Còn trong tiếng Nháºt, sau Thế Chiến Thứ Hai, ngÆ°á»i ta đã quyết định giá»›i hạn dùng số chữ Hán là 1850 chữ. Ãến năm 1980, giá»›i hạn nà y được tăng lên tá»›i 1945 chữ, má»›i đủ cho nhu cầu văn há»c (Compton Encyclopedia 1995 - Japan) . Trong khi ấy, chữ Hán Nôm tại Việt Nam chẳng được há»c đến, chẳng mấy ai biết đến, mà các báºc lãnh đạo quốc gia trong nhiá»u chÃnh phủ kế tiếp cÅ©ng chẳng nghÄ© gì đến. Do đó mặc cảm là ngÆ°á»i ngoại quốc ngay trong xứ sở mình tất nhiên phải nẩy sinh.
Nhìn rá»™ng ra nữa, chế Ä‘á»™ thá»±c dân vá»›i những sách lược văn hóa và chÃnh trị trên đã có những chấn Ä‘á»™ng sâu rá»™ng cho xã há»™i dân tá»™c Việt Nam mà ảnh hưởng vẫn còn thấy rất nhiá»u năm sau.
TrÆ°á»›c hết là sá»± tan rã của má»™t ná»n quân chủ, trong đó má»™t ông vua, dù có bết bát đến đâu Ä‘i chăng nữa, vẫn còn là má»™t hình tượng đại diện cho quốc gia để má»i ngÆ°á»i dân đúng chung quanh bảo vệ chống ngoại xâm. Sau đó là sá»± phá sản của má»™t lá»›p trà thức lãnh đạo cÅ© , từ những ông Nghè ông Cống nhất phẩm triá»u đình cho đến những ông Cá», ông Tú, ông Ãồ dáºy há»c tại các trÆ°á»ng huyện, trưỡng là ng. Chỉ mấy chục năm sau há» chỉ còn là những ngÆ°á»i muôn năm cÅ©; hồn ở đâu bây giá» ? (4) (VÅ© Ãình Liên). Thà nh phần xã há»™i bị thiệt hại hÆ¡n cả có lẽ là ná»n tÃn ngưỡng cổ truyá»n của dân tá»™c. Sá»± bãi bá» chữ Hán Nôm, mà tất cả các kinh Ä‘iển Pháºt gÃáo đã dùng để ghi chép, giảng giáºy và truyá»n bá Pháºt pháp, có nghÄ©a là sá»± bóp chết tôn giáo nà y ngay trong trứng nÆ°á»›c. Ãó là kết quả của sá»± thay thế cưỡng ép ná»n văn hoá Trung-Ấn dá»±a trên Tam Giáo (Pháºt, Khổng, Lão) mà dân tá»™c Việt đã khai triển và dùng trong quá trình xây dá»±ng đất nÆ°á»›c, bằng má»™t ná»n văn hoá La-Hy xa lạ dá»±a trên Thiên Chúa Giáo.
Hệ luáºn đầu tiên của sá»± thay đổi chÃnh trị và văn hóa trên là ngÆ°á»i Việt Nam đã mất cái bản lai diện mục (xin được tạm dùng danh từ Pháºt há»c để dịch danh từ Anh ngữ identity) của mình. Nhiá»u ngÆ°á»i dân Việt thế hệ sau trở nên lạc lõng, không thấy rõ nguồn cá»™i của mình, không cảm thấy có liên hệ gì đến quá khứ, đến tổ tiên, đến dân tá»™c, không thấy mình thuá»™c và o má»™t cá»™ng đồng lịch sá» nà o. Má»™t thá»i, ngÆ°á»i Việt được giảng dáºy có tổ tiên là ngÆ°á»i Gô Loa. (Nos ancêtres sont des Gaulois). Nhiá»u ngÆ°á»i, nhiá»u khi đã chẳng lấy gì là m hãnh diện là ngÆ°á»i Việt Nam(5). Cả má»™t hệ thống giá trị cÅ©, lần lượt bị thay thế bởi những giá trị má»›i. Những quan niệm căn bản cÅ© vá» tráºt tá»± xã há»™i, gia đình, cá nhân, vá» Ä‘á»i sống tâm linh của con ngÆ°á»i, những táºp tục, tÃn ngưỡng, lần lượt bị lá»›p ngÆ°á»i má»›i gạt bá», quên lãng, chê bai, nhiá»u khi đả kÃch. Ngay quan niệm căn bản vá» Trung Quân Ãi Quốc - rất rõ rệt nÆ¡i các dân tá»™c khác, ở bất cứ thá»i đại nà o - đã trở thà nh mù má» vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i dân Việt Nam, nhất là lá»›p trà thức tân há»c. Ãã có thá»i, nhiá»u ngÆ°á»i tá»± há»i: Trung thà nh vá»›i ai đây ? Vá»›i ông vua bù nhìn cùng triá»u đình bất lá»±c hay vá»›i quan Toà n Quyá»n và các Bá» Trên đầy quyá»n năng ? Yêu nÆ°á»›c nà o đây ? nÆ°á»›c mình, hay nÆ°á»›c Ãại Pháp(6), hay nÆ°á»›c Chúa ? Tại sao phải thá» cúng tổ tiên ? Thá» cúng Ma quá»· à ? Chuyện ông Nghè Phan Bá»™i Châu (Ä‘áºu Giải Nguyên Ä‘á»i nhà Nguyá»…n) đã bị ông chủ bút của tá» Ãông DÆ°Æ¡ng Tạp ChÃ, (tốt nghiệp trÆ°á»ng Thông Ngôn), chỉ trÃch, nói xấu trên báo là má»™t thà dụ Ä‘iển hình cho sá»± khác biệt giữa hai thế hệ trà thức vá» yêu nÆ°á»›c yêu nòi(7). Pháºt giáo vá»›i hệ thống tÆ° tưởng rất cao siêu, mà lá»›p tân há»c không hiểu, đã được mang ra chế riá»…u, báng bổ trên các báo của các nhóm nà y nhÆ° Phong Hóa, Ngà y Nay vân vân. Tinh thần khinh rẻ - nếu không gá»i là bà i bác - Pháºt giáo vẫn còn tồn tại trong nhiá»u lá»›p trà thức tân há»c những năm sau nà y.
Ná»n tảng Tam Giáo của xã há»™i cổ truyá»n Việt Nam là gia tá»™c (hiếu thảo vá»›i cha mẹ, kÃnh trá»ng các báºc trưởng thượng), là tổ tiêên, huyết thống (thá» cúng tổ tiên, bảo vệ giòng há»), là con ngÆ°á»i chÃnh nhân quân tá» (nhân, nghÄ©a, lá»…, trÃ, tÃn), và là tu nhân tÃch đức (luân hồi, quả báo) đã bị coi là cổ hủ, lá»—i thá»i, mê tÃn dị Ä‘oan. Nhiá»u truyá»n thống tốt đẹp mà tổ tiên chúng ta đã phải để cả trăm năm, qua nhiá»u thế hệ, má»›i gây dá»±ng nên, đã bị xóa bá» chỉ sau và i ba chục năm. Sùng bái cá nhân được coi trá»ng hÆ¡n tinh thần gia đình. Tá»± do và quyá»n lợi cá nhân có Æ°u tiên hÆ¡n trách nhiệm trong gia đình, trong cá»™ng đồng. Sá»± kÃnh trá»ng cá nhân lẫn nhau, chÆ°a nói đến lòngï kÃnh trá»ng ngÆ°á»i trên, các báºc trưởng thượng trong má»™t xã há»™i có tôn ti tráºt tá»±, có truyá»n thống, đã biến dần. Không mấy ai bảo được ai. TrÆ°á»›c sức mạnh của văn minh Tây Âu, mặc cảm tá»± ti nẩy nở, tinh thần vá»ng ngoại trở nên phổ cáºp, nhất là trong giá»›i trà thức tân há»c. Nhiá»u chủ nghÄ©a ngoại lai, từ cá»±c hữu đến cá»±c tả, xa lạ hay ngược vá»›i truyá»n thống cố hữu của ngÆ°á»i Việt Nam mà không mấy ai còn nhá»› nữa, đã được du nháºp.
Hệ luáºn kế tiếp của sá»± mất chủ quyá»n dân tá»™c và sá»± xóa bá» nhanh chóng ná»n văn hóa cổõ truyá»n - cÅ©ng là sá»± cắt đứt trao truyá»n truyá»n thống dân tá»™c từ thế hệ nà y cho thế hệ kế tiếp - là sá»± phân hóa trầm trá»ng trong xã há»™i Việt Nam. Rất nhiá»u mâu thuẫn đã nẩy nở. Mâu thuẫn giữa thế hệ cÅ© và thế hệ mớøi; giữa lá»›p ngÆ°á»i ở thà nh thị quen sống vá»›i những giá trị má»›i của văn hóa Tây Âu và lá»›p ngÆ°á»i thôn quê chỉ biết những giá trị cÅ© của Tam giáo; giữa ná»n tÃn ngưỡng cổ truyá»n và ná»n tÃn ngưỡng má»›i mà sá»± du nháºp và o nÆ°á»›c ta, than ôi, đã đồng thá»i vá»›i, và cÅ©ng dá»±a và o, sá»± xâm lăng của ngÆ°á»i Pháp, đã gây ra biết bao chia rẽ và đối nghịch (Nguyá»…n Văn Trung); giữa ngay những chủ nghÄ©a nháºp cảng mà nhiá»u ngÆ°á»i đã coi có giá trị tuyệt đối vÄ©nh cá»u nhÆ° Kinh Thánh. Khi ngÆ°á»i Pháp còn có mặt ở Ãông DÆ°Æ¡ng, chÃnh quyá»n bảo há»™, vá»›i bá»™ máy chÃnh trị và quân sá»± khá hữu hiệu, đã có thể du trì được má»™t tráºt tá»± quân bình nà o đó. Sau 1945, khi bá»™ máy ấy tan vỡ thì tình trạng phân hóa được thể hiện. Những mâu thuẫn văn hóa xã há»™i đã nổ tung ra dÆ°á»›i nhiá»u hình thức tranh đấu giữa ngÆ°á»i Việt vá»›i nhau. Bất đồng ý kiến trong ý thức chánh trị, vá» phÆ°Æ¡ng thức dà nh Ä‘á»™c láºp, xây dá»±ng công bằng xã há»™i, kiến thiết quốc gia là chuyện tất nhiên phải có trong má»i cá»™ng đồng và sá»± giải quyết thông thÆ°á»ng là nhân nhượng trong tinh thần tÆ°Æ¡ng liên, tÆ°Æ¡ng kÃnh để Ä‘i đến má»™t giải pháp chắc chắn sẽ không phải là tốt nhất cho bất cứ ai, nhÆ°ng má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có thể chấp nháºn được. NhÆ°ng ở má»™t xã há»™i mất truyá»n thống, không còn ká»· cÆ°Æ¡ng, không có lãnh đạo, trong đó sá»± tÃn nhiệm - chÆ°a nói đến lòng kÃnh trá»ng - lẫn nhau là món hà ng khó kiếm, thì sá»± hóa giải các đối nghịch trở nên khó khăn vô cùng. Thêm và o đóù tinh thần vá»ng ngoại của giai cấp lãnh đạo đã là m cho bà i toán rắc rối thêm vì lá»i giải đã vượt khá»i tầm tay ngÆ°á»i bản xứ. Từ đó, ngÆ°á»i Việt nam đã mắc phải má»™t căn bệnh hiểm nghèo: đó là bệnh chia rẽ.
Má»™t cuá»™c ná»™i chiến tà n khốc suốt hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm đã xẩy ra, cÆ°á»›p Ä‘i mạng sống của cả triệu ngÆ°á»i Việt. Thế mà , cay đắng thay, chung cuá»™c của cuá»™c chiến huynh đệ tÆ°Æ¡ng tà n ấy lại do ngÆ°á»i ngoà i quyết định. Sau đó cả trăm ngà n ngÆ°á»i Việt đã ra khá»i nÆ°á»›c, Ä‘em trà thông minh, lòng quả cảm và sức chịu Ä‘á»±ng ra láºp thà nh những cá»™ng đồng ngÆ°á»i Việt hải ngoại, rất thà nh công, được sá»± nể trá»ng của dân bản xứ. Có Ä‘iá»u đáng chú ý là tuy đã ra khá»i xứ, ngÆ°á»i Việt hải ngoại cÅ©ng vẫn không sao dứt bỠđược căn bệnh trầm kha mắc phải tá»± bao giá»: bệnh chia rẽ.
Tuy nhiên, khúc ngoặt lịch sá» nay đã được chỉnh lại, vá»›i má»™t giá rất đắt. NgÆ°á»i Việt ngà y nay đã có thể bình tâm suy nghÄ©, tìm lại cái bản lai diện mục của mình, trở vá» vá»›i nguồn cá»™i, hãnh diện vá»›i sá»± nghiệp của tổ tiên, lấy lại được lòng tá»± tÃn của má»™t dân tá»™c anh dÅ©ng và có nhiá»u tiá»m năng, để tiếp tục công trình của tiá»n nhân, dá»±ng nÆ°á»›c và đóng góp và o sá»± hÆ°ng thịnh thế giá»›i.
Ãiá»u nà y có lẽ chỉ có thể chỠđợi nÆ¡i má»™t thế hệ sau nà y, khác vá»›i thế hệ bây giá», thế hệ những ngÆ°á»i Việt không từng chịu Æ¡n huệ hay ảnh hưởng của ngoại bang, không có mặc cảm tá»± ti đối trÆ°á»›c các ná»n văn minh Âu My,õ hay bất cứ ná»n văn minh nà o khác, hãnh diện vá»›i công trình của tổ tiên, hãnh diện là ngÆ°á»i Việt Nam, không vá»ng ngoại, và không còn chia rẽ háºn thù. /.
Ãà o Viên - (Tháng 5, năm 2000)
1) Câu chuyện nhÆ° sau: Trong bữa yến tiệc do nhà vua khoản đãi, Trạng đượäc má»i ngồi đối diện vá»›i nhà vua. Vua há»i Trạng rằng: Khanh há»c thầy nà o mà giá»i là m váºy ?. Nguyển Hiá»n đã tình thá»±c trả lá»i: Thần tá»± há»c là chÃnh, đôi chá»— có trao đổi vá»›i nhà chùa. (Hạ thần há»c thần. Ãản vấn tăng sÆ° nhất nhị tá»±). Nhà vua không nghÄ© được là Nguyá»…n Hiá»n, vì nhà rất nghèo, ở cạnh chùa là ng, phải tá»± há»c lấy, mà cho rằng Hiá»n là đứa trẻ kiêu ngạo, nên đã phán trách: Khanh chÆ°a biết giữ lá»… (Thượng nháºt vi tri lá»…). Hãy tạm vá» nhà đợi và i ba năm sau sẽ bổ dụng (Khả tạm hồi gia Æ°á»›c tam niên nhi háºu dụng)2) Bà i thÆ¡ nhÆ° sau:
Lưỡng nháºt bình đầu nháºt
Tứ sơn điên đảo sơn
Lưỡng vương tranh nhất quốc
Tứ khẩu tung hoà nh gianVà o triá»u, Nguyá»…n Hiá»n đã xem qua bức thÆ° của giặc, ông lắc đầu và nói: Ãây chẳng qua là má»™t trò chÆ¡i chữ rất tầm thÆ°á»ng khá» khạo dốt nát. Theo chiết tá»±, tất cả chỉ là má»™t chữ Ãiá»n. Thá»±c váºy, hai chữ Nháºt ghép lại sao cho trên dÆ°á»›i bằng nhau thì là chữ Ãiá»n. Bốn chữ SÆ¡n sấp ngá»a đảo ngược nhau cÅ©ng là chữ Ãiá»n. Hai chữ VÆ°Æ¡ng giao nhau cÅ©ng là chữ Ãiá»n. Cuối cùng bốn chữ Khẩu đặt ngang dá»c liá»n nhau cÅ©ng là chữ Ãiá»n.
3) Thà dụ chữ Cha Mẹ mà ngÆ°á»i Trung Hoa viết theo lối tượng hình thì được ngÆ°á»i Việt lấy ngay mà đá»c là Phụ Mẫu, ngÆ°á»i Triá»u Tiên cÅ©ng lấy mà đá»c là Pumo, ngÆ°á»i Nháºt cÅ©ng viết nhÆ° ngÆ°á»i Việt hay ngÆ°á»i Triá»u tiên, nhÆ°ng Ä‘á»c là Fubo.
4) Ông Ãồ Việt, Tết đến thì bầy má»±c tầu giấy Ä‘á»; bên phố đông ngÆ°á»i qua kiếm chút tiá»n Ä‘á»™ nháºt. Trong khi đó, thuáºt viết chữ Hán đẹp (calligraphy) đã trở thà nh má»™t nghệ thuáºt cổ truyá»n, Ä‘i và o mạch sống chÃnh của xã há»™i Trung Hoa và Nháºt Bản. Ở nÆ°á»›c ta, ngÆ°á»i tá» tù trong Vang Bóng Má»™t Thá»i của Nguyá»…n Tuân có lẽ là ngÆ°á»i cuối cùng của truyá»n thống nà y, và ông cai ngục có lẽ là ngÆ°á»i cuối cùng có được những hạt minh châu của truyá»n thống ấy.
5) Trong những năm đầu của tháºp niên 60, trong má»™t dịp sang Hoa Kỳ, tôi đã được nhiá»u sinh viên Ä‘ang du há»c tại đây khuyên là nên nháºn mình là ngÆ°á»i Phi Luáºt Tân hay Thái Lan khi được há»i là từ đâu đến. Sau 1975, nhiá»u ngÆ°á»i Việt Nam hải ngoại đã quyết đị¸nh không muốn còn là ngÆ°á»i Việt Nam nữa, thay đổi cả từ tên hỠđến cung cách cÆ° xá» sinh hoạt.
6) Má»™t nhà trà thức khoa bảng Việt Nam, tốt nghiệp Thạc sÄ© từ má»™t trÆ°á»ng Æ°u tú nhất nÆ°á»›c Pháp (Agrégé de Grammaire, Ancient élève de l’école Normale Supérieure) đã bầy tá» lòng biết Æ¡n của ngÆ°á»i Việt đối vá»›i ngÆ°á»i Pháp - vì đã Ä‘em lại văn minh cho dân bản xứ - trong má»™t cuốn sách được coi là má»™t áng văn chuÆ¡ng tuyệt tác viết bằng Pháp ngữ thá»i đó.Trong cuốn sách nà y (De Hanoi à la Courtine) ông đã giải thÃch cá» chỉ cao đẹp của ông - trả nợ nÆ°á»›c Pháp - khi ông gác bá» má»™t sá»± nghiệ‡p rất danh giá (giáo sÆ° Pháp Văn) để tình nguyện gia nháºp quân Ä‘á»™i Pháp (là m binh nhì) chiến đấu bên cạnh ngÆ°á»i Pháp chống ngÆ°á»i Ãức xâm lược, hồi Ãệ Nhị Thế Chiến. Ông đã sống hầu nhÆ° hết cuá»™c Ä‘á»i tại Pháp.
7) Cụ Phan Bá»™i Châu đã bị tá» Ãông DÆ°Æ¡ng Tạp Chà chê là dốt nát không biết tiếng Lang Sa (tiếng Pháp), không được chÃnh phủ Bảo Há»™ trá»ng đãi, nên trở thà nh bất mãn, chỉ nói cà n. Tưởng cÅ©ng nên nói thêm là hai tá» tạp chà nổi tiếng má»™t thá»i, Ãông DÆ°Æ¡ng và Nam Phong, đã được chÃnh quyá»n Pháp cho tiá»n để tuyên truyá»n cho chÃnh sách Thuá»™c Ãịa, Bảo Há»™ của há». (Chủ Ä‘Ãch Nam Phong - Nguyá»…n Văn Trung)