GjakovaOnLine.com -----> Histori

Histori

Themelimi dhe zhvillimi i qytetit

Gjakova shtrihet në arterien kryesore të Dukagjinit, ndërmjet qyteteve Prizren - Pejë, e që nga të cilat ka një largësi 37,3 km, përkatësisht 36 km. Qysh në kohën e lashtë nëpër këtë venbanim kalonte pjesët e rrugës Via de Zenta, që ishte një ndër rrugët kryesore të Ballaknit. Kjo rrugë filllon nga Shën Gjini në Detin Adriatik, vazhdon nëpër luginën e Drinit të Bardhë në drejtim të Prizrenit dhe shkon në lindje nëpër Kosovë, Nish, Sofje për të përfunduar në Konstandinopojë. Gjakova shtrihet në bregun e majtë të Erenikut, në platonë neogjene, në të anët e përroit Krena dhe në lindje të pllajës së Çabratit, me një lartësi mesatare detare prej 365 metra. Ajo gjendet ndërmjet gjerësisë gjeografike 42,22 shkallë dhe gjatësisë gjeografike 20.26 shkallë. Në drejtim të këtij qyteti gravitojnë katundet e afërta të fushë-gropës së Gjakovës dhe të rrëzës së saj.

Gjakova me rrethinën e saj në kohën që e kemi në shqyrtim, përfshinte një territor shumë më të gjërë sesa ka sot. Kështu, në pjesën veriore shkonte deri te fshati Isniq, duke i përfshirë edhe Rekën e Madhe dhe Rekën e Keqe, në lindje kapte Dushkajën, në jug një pjesë të mirë të Hasit dhe në perëndim tërë Malësinë e Gjakovës deri te Malësia e Shkodrës. Kjo sipërfaqe kaq e gjërë ishte jo vetëm e pasur, por edhe e banuar dendur me popullsi e cila sipas shumë udhëpërshkruesve, diplomatëve dhe shkencëtarëve të kohës, ishte e shëndoshë, e pashme, e zhdërvjellët, trime dhe liridashëse. Këto elemente ia kanë shtuar rëndësinë qytetit dhe e kanë bërë atë një qendër me rëndësi ekonomike e politike, të njohur jo vetëm në Kosovë, por edhe në tërë Perandërinë Osmane. Në këtë hapësirë, sipas të dhënave që dalin – nga hulumtimet tona, përfshihen vetë qyteti me këto tërësi rajonale: Gjakova me fshatrat e afërta përreth, Reka e Madhe dhe Reka e Keqe, Malësia e Gjakovës, Hasi dhe Dushkaja. Secili nga këto rajone kishte një numër të caktuar fshatrash.

Edhe pse në Gjakovë dhe rrethinën e saj deri më sot nuk janë bërë gjurmime arkeologjike, megjithatë, janë gjetur mbeturina të kulturës materiale antike. Në anën e majtë të Drinit të Bardhë, te Gradisha, ndodhen gjurmët e një vendbanimi nga periudha romake. Ky vendbaniim nuk duhet të indentifikohen me stacionin Galbuleo, siç është menduar më parë. Të dhënat e pakta flasin se kjo trevë ka qenë e banuar në kohën e vjetër, natyrisht me ilirë (dardanë), ndërsa elementi romak ka qenë i vendosur në postkomanda. Gjakova si vendbanim me këtë emër (edhe pse besohet se ka egzistuar edhe më herët) përmendet për herë të parë në vitit 1348 dhe bënte pjesë në ziametin e Deçanit së bashku me Rugovën. Sipas defterit të vitit 1485 Gjakova ishte një qendër pazari, ashtu sikurse edhe Juniku, që bënte pjesë në Sanxhakun e Shkodrës dhe i takonte Kazasë së Pejës. Zijameti i Alltun Ilisë përfshinte zonën (fshatrat) në mes të Tropojës, Junikut dhe Gjakovës. Në defterin mbi xhizjen, të vitit 1490 Sanxhaku i Shkodrës ishte ndarë në këtovilajete: Vilajeti i Shkodrës, i Plavës. I Pejës I Alltun – Ilisë, i Deçanit dhe i Vllëheve të Pejës (Rugova).

Pas pushtimit të këtyre viseve nga Perandoria Osmane, si gjithkund tjetër, edhe këtu u vendos sistemi spahi-ushtarak, i cili, siç dihet, ishte mjaft i rëndë për popullsinë vendëse. Pushteti Osman në këtë trevë vendosi të ngriste një qytet i cili jo vetëm do të siguronte pushtetëmbajtësit në këto anë, por popullsisë vendëse do të përpiqej t’ia mbushte mendjen të interesohej edhe për zhvillimin ekonomik të këtyre viseve. Në fakt, Perandoria Osmane këtë e bëri, në rradhë të parë, për arsye strategjike e ushtarake, në mënyrë që t’i kishte nën mbikqyrje të drejtpërsëdrejtë banorët e padisiplinuar të Rekës, Malësisë dhe të Hasit. Këtij faktori duhet shtuar edhe faktorë të tjerë, se elmentet e përshtatshme fiziko-gjeografik, klimën e mirë, si dhe mundësitë e shumta të këtij lokaliteti për komunikim me qendrat e tjera ekonomike e politike.

Lidhur me problemin e themelimit të Gjakovës janë dhënë shumë mendime, megjithëse u mungon mbështetja në dokumentet burimore historike. Mirëpo, meqë u tha më parë se ajo në defterin e vitit 1485 ishte qendër pazari, e të këtillë e gjejmë edhe në vitin 1582, atëherë, fillimi i shndërrimit të kësaj qendre pazari në qytet duhet kërkuar në fund të shekullit XVI dhe në fillim XVII. Sipas traditës në vitin 1594/1595 (sipas hixhrit 1003), Bizeban Sulejman Efendia, i njohur me emrin Hadum Aga, ndërtoi një nga xhamitë më të bukura në Kosovë, e cila sipas themeluesit mori emrin Xhamia e Hadumit. Themeluesi i xhamisë dhe qytetit ishte I lindur në Guskë, afër Gjakovës dhe pasi kishte qëndruar një kohë të gjatë në Stamboll, në oborrin e sulltanit, me lejen e tij, ishte kthyer në vendlindje dhe kishte vendosur të ndërtonte xhaminë në fjalë. Mipëro, toka ku kishte vendosur të ndërtonte xhaminë kishte qenë pronë e Jak Vulës. Jaku, sipas gojdhënës, në fillim kishte refuzuar shitjen e tokës, mirëpo më vonë, me sugjerimin e priftit kishte lejuar që në tokë të tij të ngritej xhamija, me kusht që qyteti i cili do të ngrihej përreth të merrte emrin e tij. Sulejman Efendiu ishte pajtuar, kishte ndërtuar xhaminë dhe ndërtesa të tjera përreth dhe qytetit që u ndërtua i mbeti emri Jako-ova (turqisht Yal-ova), që do të thotë Fusha e Jakut. Me kalimin e kohës emri u modifikua në Gjakovë, siç quhet edhe sot e kësaj dite. Rreth Xhamisë së Hadumit ndërtuan kullat e tyre feudalët më të mëdhenj dhe duke u zgjeruar gradualisht lindi pazari i qytetit “Çarshia e madhe”, më vonë u ndërtua edhe një ndër pjesët më të vjetra të qyteit “Fusha e sahatit”.

Për shkak të pozitës së përshtatshme gjeografike, rëndësisë strategjike që kishte për Perandorinë Osmane si dhe popullzimit gjithnjë e më intensiv të popullsisë së rrethinës, ky qytet për një kohë shumë të shkurtër u bë qendër me zejtari e tregti të zhvilluar, me lidhje tregtare me Shkodrën, me qytetet e Kosovës, me Sanxhakun dhe me vende të tjera ballkanike. Së fundi Perandoria Osmane dëshironte që edhe këtë qytet a përdorte për përhapjen e Islamizmit në këtë anë. Në dokumentet e Dubrovnikut të shekullit XVII, Gjakova përmendet si një ndër nyjet kryesore të rrugës Novobërdë, Janjevë, Prizren, Jakovë, Pejë, Mitrovicë, dhe Novi Pazar. Humbja e pakompensueshme jo vetëm për qytetin, por edhe për shkencën e historisë, është zhdukja e kronikës së qytetit të Gjakovës (Sixhilati), në të cilin padyshim ka pasur të dhëna shumë interesante për të kaluaren e këtij qyteti dhe popullsinë e këtij rajoni. Fakti se Gjakova kishte kronikën e vet, e cila uzhduk në kohën e Luftës së Parë Ballkanike (1912 – 1913) flet bindshëm se ky qytet dikur ishte i zhvilluar aq sa i kishte shkuar dorësh të bënte edhe kronikën e vet. Mirëpo ditët e vështira që përjetoi popullsia e qytetit me rrethinë, në vitin 1912, nuk qe e mundur të ruhej dhe të shpëtohej ky fakt i rëndësishëm i kulturës shpirtërore të banorëve të kësaj ane.

Që të kemi një pasqyrë sa më të plotë mbi dukjen e Gjakovës në etapa të caktuara historike, po japim disa të dhëna, të cilat i hasim ndër udhëpërshkrues, kronistë, misionarë, diplomatë e shkencëtarë të ndryshëm të kohës.

Sipas gjeografit turk Haxhi Kallfa (rreth vitit 1635) qyteza – Jakova gjendet ndërmjet Pejës, Vuçiternës, Prishtinës e Prizrenit dhe bënte pjesë në Sanxhakun e Dukagjinit.

Prefekti i misioneve katolike në Shqipëri, Era Kerubini, më 27 mars 1638, mes tjerash, shkruan: “ … Si të kalosh një gjysmë dite përej Gashit, gjendet Krahina e Jakovës në një fushë të bukur, ku ka shumë e shumë fshatra. Kujtoj se Jakova ka 500 shtëpi, por vetëm 20 të krishtera…”.

Në vitin 1662, Gjakovën e vizitoi udhëpërshkruesi i njohur turk Evlia Çelebia i cili shkroi ndër të tjera se “Jakova bën pjesë (i takon) në Sangjakun e Dukagjinit dhe ka 2000 shtëpi të stolisura, që ndodhen në një fushë të gjerë”. Ai i bëri një përshkrim të shkurtër qytetit, duke theksuar se është i bukur me klimë të këndshme, me ajër dhe ujë të mirë, me njerëz të bukur dhe të dashur. Sipas tij qyteti kishte dy xhami të vogla mesxhide (pa minare) dhe dy të tjera të mëdha, një hamam të bukur, hane të mbuluara me plumb dhe nja 300 dyqane të mbushura me mallra të ndryshme.

Gjakova më 1667 ishte kadillëk i veçantë dhe për nga lartësia e të ardhurave i takonte klasës VIII, prej 10 klasave si ishin të ndara kadillëqet. Kadillëku i Gjakovës gjendej në kuadrin e Sanxhakut të Dukagjinit.

Më 1671, misionari i papës Stefan (Shtjefan) Gaspari, në një raport e përmend këtë qytet me emrin Jakova dhe e konsideron atë si një ndër qytetet kryesore në Kosovë. Sipas të dhënave që jep Cornelli – në “Iliricum”, 1688 dhe në “Croso delli fiumi Drino e Boiana nella Dallmatia” (1689), Gjakova kishte gjithsej 200 shtëpi. Në bazë të dhënave mund të konkludohet se Gjakova, në vitet 1688 – 1689, kishte rënë shumë, sepse para disa dekadave kishte tri herë më shumë shtëpi. Kjo rënie kaq e madhe ishte pasojë e luftërave austro-osmane që u zhvilluan edhe në trevën e Gjakovës, si dhe pasojë e e pidemisë së mortajës e cila bëri kërdi në atë kohë. Për shkak të zbritjes së elementit shqiptar katolik nga Malësia në Gjakovë, me 1703 u bë përtrirja e kishës së Shën Pjetrit. Katër vjet më vonë (1707, J. B.), kryepeshkvi i Tivarit, Viqentije Zmajeviq, vizitoi Gjakovën dhe i raportoi Romës se ky qytet ka 464 pjesëtarë të besimit katolikë. Ai shton se Gjakova çmohet shumë nga Turqia, sepse ka dhënë njerëz për drejtimin e provincave osmane. Kryepeshkvi Matej Mazrreku, në relacionin e vitit 1764 shkruan se në afërsi të Gjakovës gjeti një koloni të freskët shqiptarësh, të cilët për shkak të urisë e braktisin Malësinë dhe u vendosen në Dukagjinin e begatshëm.

Gati një shekull më vonë, 1840, H.Hecquard, shënon se për shkak të urisë u vendosën në afërsi të Gjakovës 300 familje të shpërngulura nga krahina e Fandës (Malësisë –J.B) së Shqipërisë Veriore.

A. F. Hilferding, diplomat dhe anëtar i Akademisë së Shkencave të Rusisë Cariste, i cili në vitin 1857 vizitoi Gjakovës në kuadrin e ushëtimeve të tij, shënoi se qyteti kishte 3500 familje shqiptare myslimane e vetëm 120 shtëpi të krishtera, nga të cilat gjysma shqiptarë katolikë.

Sipas të dënave të salnamesë të vitit 1878 del se ajo kohë në Kazanë e Gjakovës kishte 12.553 myslimanë dhe 2.757 të krishterë. Nga të dhënat e sipërpërmendura mund të përfundohet se: Gjakova ishte e banuar që nga koha e vjetër; u formua si qytet në fund të shekullit XVI dhe në fillim të shekullit XVII; në gjysmën e shekullit XVII Gjakova u bë një nga qytetet më të mëdha të Kosovës; gjatë kësaj kohe (prej themelimit e deri më 1878) Gjakova ishte një ndër qendrat më të rëndësishme ekonomike, politike dhe strategjike të Kosovës dhe si e tillë ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të pushmtetit osman, por edhe të shumë misionarëve të diplomacisë, fetarëve, udhëpërshkruesve dhe shkencëtarëve të kohës; procesi i islamizmit të popullsisë së kësaj treve ishte i hovshëm në kohën e zgjerimit dhe të forcimit të qytetit, përkatësisht në pjesën e dytë të shekullit XVII; pikërisht në gjysmën e shekullit XVII shumicën e popullsisë së kësaj treve e përbënte popullsia shqiptare e islamizuar.

Rregullimi administrativ (1830 - 1878)

Në vitin 1878, kazaja e Gjakovës kishte keshillin e sajë administrativ, anetare të të cilit ishin sipas funksionit: kajmekami, naipi, myftiu, shefi I financave dhe qatipi (sekretari) i korrespodences. Perveç këtyre kishte edhe katër anëtar të zgjedhur. Kjo formë e organizimit administrativ të kazasë së Gjakovës mbeti deri në formimin e Degës së Lidhjaes Shqiptare të Prizrenit në Gjakovë. Përveç rregullimit të administrimit qendror të kazasë, një kujdes i veçantë i kushtohej edhe rregullimit të lokaliteteve dhe fshatrave. Në krye të çdo fshati qëndronte kryeplaku (muhtari) i cili ishte përgjegjës para organeve. Pranë tij funksiononte këshilli I pleqëve, që ishtë karakteristik për viset shqiptaredhe një formë tradicionale e rregullimit administrativ, e cila bazohej në Kanunin e Lekë Dukagjinit.

Në qytetin e Gjakovës, përveq Këshillit të pleqve, që përbëhej prej 12 vetash, peshe të konsiderueshme kishin edhe bejlerët dhe agallaret si pronarë të mëdhenj tokash. Po ashtu ndikim të madh ushtronin edhe zejtarët, që ishin organizuar rreth esnafëve të tyre.

Popullsia (1830 - 1878)

Burimet dokumentare me prejardhje të ndryshme dëshmojnë për vazhdimsinë e popullsisë autoktone shqiptare në trevën e Gjakovës nga koha e ilirëve e deri në shekullin XX. Sipas të dhënave, Gjakova në vitin 1844 kishte1900 shtëpi me më shumë se 21000 banorë, nga të cilët 1700 ishin shqiptarë, 3800 sllavë (serbë), 180 turq dhe disa cicarë dhe jevgj.

Në vitn 1891 Gjakova kishte 52000 banorë. Shumica e popullsisë ishte shqiptare , muslimane dhe katolike. Nga popullsia e krishterë prej 2422 frymësh, shumica (1370 frymë) ishin shqiptarë katolik/ dhe vetëm 1052 serbë ortodoks. Gjakova si qytet ka pasur në fundin e shekullit XIX 12000 deri në 15000 frymë. Këto të dhëna dëshmojnë qartë se popullsia e Gjakovës me rrethinë ishte në shumicën e sajë shqiptare.

Rrethanat ekonomike dhe kulturore-arsimore (1839-1878)

Siç thamë edhe më parë, Gjakova sa vinte e bëhej një qendër e njohur ekonomike e politike në këtë pjesë të Perandorisë Osmane. Pjesa dërmuese e popullsisë së Kazasë së Gjakovës merrej me bujqësi, për çka ekzistonin parakushte të volitshme të zhvillimit të një dege të tillë. Nga kulturat bimore, sipas salames së vitit 1873/74, në këtë trevë rriteshin gruri, elbi, thekra, tërshëra etj. Po ashtu me sukses kultivohej rrushi, mollët, dardhat dhe pemët tjera.

Gjakova në saje të pozitës së vet të përshtatshme gjeografike, (në mes të rrëzave malore në veri-perendim dhe në perendim si dhe fushës së gjrë e pjellore gati në të gjitha anët e tjera), me kohë u shndërrua në një qendër pazari të rëndësishëm për këmbimin e prodhimeve blegtorale të viseve malore me ato bujqësore (të agrikulturës) të rrafshit. Kjo mundësoi edhe zhvillimin e zejtarisë dhe tregtisë në qytet.

Zejtaria ishte dega më e zhvilluar ekonomike e Gjakovës që nga themelimi i këtij qyteti. Zejtarët ishin të organizuar në esnafet e tyre, me qëllim të rregullimit të prodhimit dhe qarkullimit me pakicë të mallrave në kushtet e rendit feudal. Esnafet më të rëndësishme për nga roli i tyre në jetën ekonomike e politike të qytetit ishin ato të tabakëve (lëkurpunuesve) dhe të terzive (rrobaqepësve). Në fillim të shekullit XVIII u formua esnafi i terezive, kurse ai i tabakëve nga mesi i atij shekulli.

Në këtë kohë në qytet kishte rreth 366 dyqane zejtare, ku punonin afro 1834 punëtorë zejtarë. Në këtë qytet zhvilloheshin 22 zeje, prej të cilave më të njohurat ishin këto dyja që u përmenden më sipër. Rreth 8000 banorë jetonin nga zejtaria e tregtia, gjë që për atë kohë ka një domethënje të posaçme.

Esnafi i terzinjve përfshinte në gjirin e vet zejtarët e të gjitha llojeve, përveç tabakëve, papuçëxhive, kasapëve dhe samarxhinjve, të cilët i takonin esnafit të tabakëve. Esnafet i kontribuan ndërtimit të qytetit, të urave, të rrugëve dhe të degëve të tjera të infrastrukturës. Kështu esnafi i terzive rreth vitit 1730 ndërton Urën e Terzive mbi lumin Erenik, në rrugën kryesore që lidh Gjakovën me Prizrenin. Ndërtimi i kësaj ure zgjati afro 10 vjet. Esnafi i tabakëve ndërtoi Urën e Tabakut (ëve), gjithashtu mbi Erenik, e cila lidh qytetin me Hasin, Rekën e Keqe dhe Malësinë e Gjakovës. Ndërtimi i kësaj ure zgjati afro 5 vjet dhe u përfundua rreth vitit 1790. Në gjallërimin e zejtarisë dhe tregtisë në të gjitha qytetet shqiptare, në shekullin XIX, rol të rëndësishëm luajtën zejtaritë shtëpiake. Kjo formë zejatrie e cila edhe në Gjakovë ishte e zhvilluar, merrej kryesisht me prodhimin e pëlhurave, qilimave, sexhadeve, zhgunave etj. Tregtia ishte një degë tjetër e rëndësishme me të cilën merreshin banorët e Gjakovës dhe rrethinës (vetëkuptohet, kryesisht banorët e qytetit). Gjakova ishte një ndër qendrat më të rëndësishme ekonomike që përfshiheshin në rritjen e sistemit tregtar ndërkrahinor të Shkodrës, e cila e fitoi edhe rëndësinë e një qendre tranzite të dorës së parë për Ballkanin. Deri në vitet shtatëdhjetë të shekullit XIX, tregtia e kësaj treve ishte e orientuar në drejtim të Shkodrës. Prandaj, rëndësia e qyteve të Prizrenit, Pejes dhe Gjakovës i atribohet jo vetëm lëvizjeve tregtare krahinore, por edhe atyre ndërkrahinore, duke menduar me këtë rast në Shkodrën. Me ndihmën e rrugëve të reja Kosovë dhe të lidhjeve hekurodhore Selanik – Shkup (1873) dhe Shkup – Mitrovicë (1874), u manifestuan çrregullime në sferën gravituese komunikative-tregtare në dëm të Rrefshit të Dukagjinit. Si pasojë, në fund të shekullit XIX I gjithë qarkullimi tregtar që zhvillohej nëpërmjet të Gjakovës, Prizrenit dhe Pejës për Shkodër e Bregdetin Adriatik, kalon në qytetet e Rrafshit të Kosovës: Mitrovicë, Prishtinë, Ferizaj dhe orientohet drjet Selanikut. Kjo situatë e krijuar shkaktoi rënien e potencialit ekonomik të Gjakovës dhe zvoglimin e numrit të banorëve, të cilët migronin në qendrat e tjera zejtare e tregtare të Kosovës dhe të viseve të tjera (Shkup, Manastir, Shkodër, Selanik, Stamboll etj).

Vitet e dyzeta të shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX edhe në Gjakovë, si në qytetet e tjera të Kosovës e më gjerë, paraqesin shthurjen e maradhënieve feudale dhe lindjen e elementeve të para të maradhënieve kapitaliste. Edhe këtu sistemi esnafor, i rënduar nga zbatimi i reformave centraliste të Tanzimatit, hyri në një krizë të përgjithshme e cila përfundoi me shkatërrimin e këtij institucioni mesjetar. Krahas këtij procesi, nën presionin e depërtimit të kapitalit të huaj zejet e vjetra pësuan rënie. Më vonë, krahas shëmbjeve të maradhënieve të vjetra në prodhim dhe si rezultat i lindjes së marrëdhënieve shoqërore-ekonomike kapitaliste,

u formua tregu nacional dhe bashkësia ekonomike, e mbi këtë bazë, duke përfshirë edhe gjuhën dhe konstitucionin e përbashkët psikik, formohet kombi shqiptar. Në këto rrethana nevoja për ngritjen kulturo-arsimore të popullsisë së Gjakovës me rrethinë është gjithnjë e më e madhe. Edhe pse pushteti osman e pengonte arsimimin e shqiptarëve në gjuhën e tyre amtare, arsimi dhe kultura e zhvilluar më shumë se më parë prej Tanzimatit e deri më 1912. Me Hati-Sherifin e Gjulhanesë u rekomandua, veç tjerash, hapja e shkollave për të gjithë nënshtetasit osman. Mirëpo, parimet etij, e madje edhe dispozitat e ligjeve të quajtura “Tanzimati hajrije”, përparuan me ngadalësi në Vilajetin e Kosovës. Sipas ligjit të vitit 1869, shkollat u ndanë: në shkolla popullore (Sibjan mektepleri), d.m.th shkolla për fëmijë të vegjël, në shkollate mesme (Ruzhdie mektepleri, Ruzhdi), në lice (Idadie mektepleri), në sulltani (Sulltanie mektepleri) dhe në shkollat e larta (Mekjatibi-i alije). Në Kosovë ekziston Sibijan mektebet, ruzhditë dhe idaditë, mirëpo nxënësit mësonin edhe në shkolla te larta, në sulltanitë dhe në alit – në qendrat tjera.

Në Gjakovë sikurse edhe në Prizren, në Pejë, në Prishtinë dhe në Gjilan, shqiptarët e besimit mysliman dhe turqit shkolloheshin edhe më tutje në shkollat private (p.sh në medrese). Shkollat për shqiptarët e besimit katolik, që ekzistonin dhe më parë, vazhduan punën edhe në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe në fillim të atij XX. Veç këtyre shkollave ekzistonin edhe ato ku mësohej në gjuhë turke dhe serbe. Pas vitit 1878 u hapën edhe shkollat laike në gjuhën shqipe në Kosovë, pra edhe në Gjakovë. Pas vitit 1874 rrjeti i shkollave turke në Kosovë u zgjerua. Në atë kohë në Gjakovë ekzistonin 17 mejtepe, 2 medrese,e pak më vonë u hap edhe Ruzhdija. Si rezultat i punës dhe kontributit të këtyre shkollave në Gjakovë me rrethinë në gjysmën e dytë të shekullit XIX, në Stamboll u shkolluan shumë gjakovarë, që më vonë u bënë intelektualë me fame si: Ali Efendiu, Hasan Efendi Shllaku, Ali Efendi Fikriu, Tahir Efendi Boshnjaku, Tahir Efendi Lluka etj. Një ngjarje me rëndësi kulturo-arsimore për vilajetin e Prizrenit, pra edhe epër Kazanë e Gjakovës, është dalja e numrit të parë të gazetës “Prizren” me 14 Gusht 1871. Kjo gazetë ishte e përjavshme dhe dilte në gjuhën turke dhe serbe. Dalja e kësaj gazete shënon si fillet e gazetarisë dhe shtypshkronjës në Kosovë. Si në kryeartikullin e numrit të parë të “Prizrenit”, ashtu edhe në numrqt e tjerë, vëmendje e konsiderueshme i kushtohet jetës, përpjekjeve, grindjeve dhe preokupimeve të asaj kohe të shqiptarëve (gjë që është e kuptueshme kur kihet parasysh përbërja kombëtare popullsisë). Mirëpo, shqiptarët shfaqen me të drjetë paknaqësinë e tyre, ngase, nuk shihnin asfarë dobie nga kjo gazetë, meqë ajo nuk botohej edhe në gjuhën e tyre. Këtë revoltë e shfaqi në gazetën “Basiret” të Stambollit nr.465 i nënshkruari “Bir Arnavut” (një shqiptar) me polemikën që hapi me gazetën “Prizren”.

Me pezullimin e Vilajetit të Prizrenit pushoi së dali edhe gazeta. Mirëpo, me formimin e Vilajetit të Kosovës me seli në Prishtinë më 1877, filloi të dilte organi i këtij Vilajeti me emrin “Kosova” në turqishte dhe serbishte. Kur në vitin 1888 qendra e vilajetit u transferua në Shkup, gazeta “Kosova” vazhdoi të dilte me të njejtin titull, po vetëm në gjuhën turke. Edhe ky fakt besojmë që e ilustron mjaft binshëm qëndrimin reaksinar të pushtetit osman ndaj popullsisë shqiptare në tërësi.

Formimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe i Degës së saj në Gjakovë

Si në të gjitha viset tjera edhe në Gjakovë menjëherë par mbajtjes së Kuvendit Themelues e në pajtim me vendimet e tijë u formua dega e Lidhjes se Prizrenit. Kryetari i pare u zgjodh Abdullah Pashë Dreni, një prej të pareve të Gjakoves. Ky e udhhoqi deri deri në shtator te vitit 1878. Në atë kohë kur në konakun e tijë ra mareshali turk Mehmet Ali Pashë Maxharri, Dega e LSH-së ( Lidhjes Shqiptare) për Gjakovën ishte nga më të konsoliduarat dhe me një aktivitet të githënashëm. Kujdes të veqante i kushtoi ajo formimit të njësiteve të armatosuraqë përbëheshin nga njësitë vullnetare. Numri i vullnetarëve të mobilizuar varrej nga nevojat e saj. Në rastet kur atdheu ishte në rrezik ajo shpallte kushtrimin për mobilizimin e përgjithshëm sipas parimit “prej 7 deri në 70 vjeq” duke ngritur tersisht popullsinë e aftë për lutfë. Për ta bindur Lidhjen dhe udhëheqësit e sajtë pranonin vendimet e Kongresit të Berlinitdhe për caktimin e kufuve të rinjë, Këshilli i Ministrave të Perandorisë Osmane caktoi Mehmet Ali Pashën si komesar politik për vendosjen e kufive verior. Mehmet Ali Pasha vuri në dijeni përfaqsuesit e fuqive të mëdha dhe u nis më 19 gusht 1878 për në Kosovë. Nderkaq në Prizren filloi konflikti i hapur mes dy rymave, asaj konservatore proqeveritare dhe rrymës autonomiste. Mehmet Ali Pasha u nis për në Gjakovë më 31 gusht dhe u vendos në konakun e mikut të tijë Abdullah Pashë Drenit. Më 1 shtator pranë Mehmet Ali Pashë Maxharrit u dërgua një komision i lidhjes i përbërë nga Ahmet Koronica, Sulejman Vokshi, Ismail Myderizi, etj., qe i than te heqë dorë nga misioni i tijë dhe të kthehet në Stamboll. Ahmet Koronica i tha: “PASHA, JO TI POR EDHE SULLTANI VETË TË VIJË KËTUNE NUK DO TI DORZOJMË TOKAT TONA QË NA I KANË LËNË STËRGJYSHËRIT TANË”. Abdullah Pashë Dreni u mundua të gjente rrugën e kompromisit, mirpo udhëheqësit e tjerë popullor si Sulejman Vokshi, Ahmet Korenica, Mic Sokoli, Ali Ibra, Prenk Gulia e shumë të tjerë nuk pranuan të hyjnë në këtë rrugë. Më 2 shtator 1878, pas bisedimeve të ashpra përfaqësuesit e Lidhjes i dhanë mareshalit turk një afat prej 24 orësh për tu larguar nga Gjakova. Ky duke shfrytëzuar këtë afat, bëri përpjekje për përfocime të reja, ndërsa në pallatin e Abdullah Drenit erdhen Shaqir Curri dhe Bajram Agë Rrustemi me nja 300 djem katolik të Fanit të Mirditës. Pasi kaloi afati që Lidhja i pati dhënë Mehmet Ali Pashësdrejtuesit ia shperthyen luftës që zgjati deri më 6 shtator. Sipas një raporti të një zëvendkonsulli anglez në Selanik, konaku i Abdullah Drenit ishte i rrethuar nga afro 10000 kryengritës, ndërsa ne anën tjetër ishin reth 150. Pas një lufte të ashpër, më 6 shtator vriten Mehmet Ali Pasha, Abdullah Pashë Dreni, Bajram Rrustemi, Shaqir Curri, Hoshi I Nurër dhe të gjithë ata që nuk u dorëzuan para se të digjet konaku. Sulujman Vokshi dhe Ahmet Korenica ishin si frymezuesit kryesore të ngjarjes së Gjakoves që çoi në likuidimin e mareshalit Mahmet Ali Pasha. Pas vrasjes së Abdullah Pashë Drenit në krye të degës u zgjodh Sylejman Vokshi, I cili qendroi ne krye të degësderi në vitin 1880 kur u zëvendësua nga Ali Aga.