Drewniane
kościoły Małopolski i Podkarpacia
Od wielu wieków w Europie powstawały drewniane budowle, a
wśród nich także obiekty sakralne. Najstarsze, zachowane do dziś kościoły
drewniane znajdują się w Norwegii. Jednak drugim najstarszym tego rodzaju
skupiskiem jest zespół kilkuset drewnianych świątyń na pograniczu Polski i Słowacji.
Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, który z kościołów znajdujących się w Polsce był najwcześniej zbudowany. Świątynia w Zborówku powstała już w 1459 roku. Przypuszcza się jednak, iż opisany poniżej kościół w Haczowie ma starszy rodowód. Inne źródła zaś sugerują, iż najstarsza świątynia, w Humniskach, powstała już w 1408 roku.
W czerwcu 2000 roku przekazano do Biura UNESCO w Paryżu
wniosek o wpis sześciu zabytkowych
kościołów drewnianych Małopolski i Podkarpacia na listę Świątowego
Dziedzictwa Kulturalnego. Są to
drewniane świątynie w Binarowej, Bliznem, Dębnie Podhalańskim, Haczowie,
Lipnicy Murowanej i Sękowej. Dnia 3 lipca 2003 roku zabytkowe świątynie zostały wpisane na listę.
Kościoły wpisane na listę UNESCO to kościoły
budowane na zrąb. Konstrukcję zrębową tworzą długie, poziome bale, układane
jeden na drugi i łączone ze sobą w narożach za pomocą specjalnych wycięć. Nieco
inaczej budowano kościelne wieże, które muszą wytrzymywać kołysanie się
ciężkich dzwonów. Maja one tzw. konstrukcję słupową, na którą składają się
pionowe, poziome i ukośne belki, połączone w szkielet obity deskami. Ten rodzaj
konstrukcji jest charakterystyczny dla kościółków skandynawskich. Konstrukcja
budowli zazwyczaj nie jest z zewnątrz widoczna, ponieważ jej ściany są pokryte
gontami lub szalunkiem (pionowymi, rzadziej poziomymi deskami).
Najstarsze świątynie od XV po XVII w., są zawsze
orientowane. Znaczy to, że najświętsze miejsce kościoła, prezbiterium,
skierowane jest ku wschodowi. Zwyczaj ten jest bardzo stary, sięga bowiem
czasów starożytnych i nawiązuje do kultu słońca. W chrześcijaństwie
orientowanie kościołów symbolizowało
rolę Chrystusa, który podobnie jak wschodzące słońce rozświetlił mroki ziemi i
dał ludziom możliwość wiecznego życia. Poczynając od XVIII w. stopniowo
zaniechano orientowania świątyń i obecnie zwyczaj ten nie jest praktykowany.
Wygląd
drewnianych kościołów ulegał w ciągu wieków dość znacznym zmianom. W różnych
okresach stawiano różne typy budowli, a starsze kościółki nierzadko
przebudowywano. Świątynie 
powstałe w XV, XVI i XVII w. noszą cechy stylu
gotyckiego lub późnogotyckiego, a kościoły XVIII-wieczne często nawiązują do
baroku. Budowle z XIX i XX w. miewają tradycyjne formy, ale nieraz tez
charakteryzują się nowatorstwem architektonicznym.
Najstarsze
zachowane świątynie, do których należy sześć kościołów wpisanych na listę
UNESCO, z reguły były pierwotnie dwuczęściowe - składały się tylko z prostokątnej
nawy oraz węższego prezbiterium, zamkniętego
trójbocznie lub, rzadziej, prostokątnie. Do prezbiterium dobudowywano od północy zakrystię, a do nawy, od
południa i zachodu kruchty. Do końca XVI w. okna umieszczano wyłącznie po
stronie południowej. Było to podyktowane względami klimatycznymi, ale także
symbolicznymi. Wierzono bowiem, że po północnej stronie czają
się diabły i wszelakie zło. Kościoły kryto zazwyczaj dachem dwuspadowym, jednokalenicowym, zbudowanym w systemie więźbowo-zaskrzynieniowym. Ten system konstrukcyjny, typowy dla świątyń
tzw. odmiany małopolskiej, umożliwiał stawianie strzelistych, stromych dachów.
Pod koniec XVI
w. i w XVII w. do starszych drewnianych kościółków zaczęto powszechnie
dobudowywać wieże, wieżyczki na sygnaturkę, a często także soboty – wsparte na
słupach niskie zadaszenia otaczające kościół. Nazwa pochodzi stąd, że w
sobotach chronili się wierni, którzy mieszkali tak daleko od kościoła, że
musieli przybywać już w sobotę i czekać całą noc na mszę świętą.
Najstarsza
znana wieża została dostawiona do dwudzielnego kościółka w Binarowej w 1596 r.
Gotyckie wieże są zazwyczaj strzeliste, o pochyłych ścianach, zwieńczone
izbicą, najwyższą kondygnacją tworzącą piętro dzwonowe, oraz ostrosłupowym
hełmem. Wieżyczki na sygnaturkę występują obecnie niemal na wszystkich
świątyniach. Umiejscowione są one na kalenicy dachu, zazwyczaj na styku nawy i
prezbiterium.
· Sękowa
Kościół
filialny p.w. Świętych Filipa i Jakuba wybudowany został ok. 1520 r. Jest to
świątynia jednonawowa, o konstrukcji zrębowej. Do dziś zachowany został
pierwotny charakter konstrukcji i układu przestrzennego. Kościół zbudowany jest
z modrzewiowych, ręcznie ociosanych bierwion. Świątynię obiegają szerokie
podcienia, zwane sobotami. Nawę, prezbiterium i zakrystię pokrywa wspólny dach,
bardzo stromy, pokryty gontem. Izbicowa wieża również pokryta została gontem. We
wnętrzu znajduje się późnorenesansowy, polichromowany i złocony, ołtarz główny
z XVII w. W skład wyposażenia wchodzi również kamienna późnogotycka
chrzcielnica z 1522 r. Na ścianach można podziwiać fragmenty polichromii sprzed
1888 r. Na ścianie południowej znajdują się ołtarze boczne z XX w.
· Binarowa
Kościół parafialny p.w. Św. Michała Archanioła
wzniesiono ok. 1500 r. Jest to kościół jednonawowy, o konstrukcji zrębowej. W
latach 1641-1650 świątynię gruntownie przebudowano: powstała kaplica p.w.
Aniołów Stróżów, przebudowany został również chór muzyczny, powiększono otwory
okienne, wykonano nową polichromię. Wnętrze świątyni nakryte jest stropem
płaskim. W nawie, kaplicy i zakrystii znajdują się nadwieszone nad tymi
pomieszczeniami chóry muzyczne. We wnętrzu znajdują się wyjątkowo cenne
malowidła z XVI i XVII w. oraz gotyckie rzeźby z XIV w. W skład wyposażenia
wchodzą również płaskorzeźby świętych umieszczone w ołtarzach bocznych. W
ołtarzu głównym znajduje się cenna figura Matki Boskiej z 
Dzieciątkiem
z pierwszej połowy XV w. Ponadto we wnętrzu świątyni można podziwiać kamienną
chrzcielnicę z 1522 r., gotycki XV-wieczny dzwon, ozdobne okucia drzwi
prowadzących z kruchty do nawy, bogato rzeźbione ławki, konfesjonały pokryte
malowidłami, tron celebransa oraz ambonę.
· Dębno Podhalańskie
Kościół parafialny p.w. Św. Michała Anioła wybudowany został w drugiej połowie XV w. Jest to świątynia o konstrukcji zrębowej. Wieżę z pochyłymi ścianami, silnie zwężającymi się ku górze, wzniesiono w konstrukcji słupowo-ramowej w 1601 r. Dachy kościoła, zadaszenia i ściany wieży oraz jej hełm podbite są gontem, ściany izbicy wieży oszalowane zostały deskami z ozdobnie wyrzynaną koronką u dołu. We wnętrzu znajdują się cenne zabytki rzeźby i malarstwa gotyckiego. Strop i ściany pokrywają unikatowe malowidła ścienne wykonane na przełomie XV i XVI w. Ołtarz główny, stanowiący cenny zabytek malarstwa tablicowego, jest tryptykiem z początku XVI w. Dwa ołtarze boczne wykonane zostały w stylu barokowym. W lewym, z 1651 r., znajduje się szafka z gotyckimi rzeźbami z pierwszej połowy XV w. W kościele zachowały się archaiczne elementy wyposażenia, w większości wykonane z desek pokrytych malowidłami. Ponadto warto zwrócić uwagę na drewniane, malowane tabernakulum oraz gotycką monstrancję wieżyczkową z XV w.
· Lipnica Murowana
Kościół p.w. Św. Leonarda wzniesiono pod koniec XV w. Jest to budowla o konstrukcji jednonawowej, zrębowej. W XVII w. dobudowano soboty, a w 1837 r. wykonano obecny portal zachodni. Strzeliste dachy kościoła, zadaszenia oraz ściany elewacji bocznych i wschodniej pokryte są gontem. W wejściu południowym zachowany jest gotycki portal z nadprożem wyciętym w kształcie trójliścia z oślim grzbietem. We wnętrzu zwraca uwagę cenna polichromia pokrywająca strop i ściany z końca XV w. oraz tryptyki z przełomu XV i XVI w. Cennym średniowiecznym zabytkiem należącym do wyposażenia kościoła jest płaskorzeźba przedstawiająca Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny, wykonana pod koniec XIV w., przechowywana obecnie na plebanii. Na uwagę zasługuje także barokowa ambona z 1711 r. i rzeźby grupy Ukrzyżowania umieszczone na belce tęczowej. Prócz nich we wnętrzu można znaleźć barokowe obrazy z XVIII w. i świeczniki wykonane zgodnie z tradycją ludową. Pod posadzką nawy znajduje się krypta grobowa rodziny Leduchowskich, dawnych właścicieli Lipnicy Murowanej.
· Haczów
Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w
Haczowie to najstarsza świątynia
wpisana na Listę Dziedzictwa i prawdopodobnie 
największy kościół o konstrukcji zrębowej w Europie.
Pochodzi z XIV wieku. W XVII wieku kościół został otoczony wałem ziemnym i
pełnił również funkcję obronną. Unikatową wartość posiada figuralna dekoracja
malarska wnętrza z 1494 r. na stropie i ścianach, stanowiąca największy zespół
średniowiecznych malowideł ściennych w Polsce (m.in. wielokwaterowy cykl Męki
Pańskiej w prezbiterium, liczne wizerunki świętych: m.in. monumentalna postać
św. Krzysztofa).
· Blizne
Kościół p.w. Wszystkich Świętych wzniesiony został
w połowie XV w. Posiada konstrukcję zrębową na kamiennym podmurowaniu.
Zachowały się liczne szczegóły ciesiołki gotyckiej. W 1646 r. dobudowano wieżę
izbicową i soboty na całym obwodzie. W 1811 r. miał miejsce kompleksowy remont
świątyni, w czasie którego rozebrano soboty, całkowicie oszalowano ściany
zewnętrzne kościoła. We wnętrzu znajduje się bogata dekoracja malarska.
Polichromie pochodzą z XVI-
XVIII
w. Składają się z przedstawień figuralnych o tematyce biblijnej, przedzielonych
pasami ornamentu roślinnego oraz groteski. W skład wyposażenia wchodzą ołtarze
i sprzęty z XVII i XVIII w. W otoczeniu kościółka znajduje się zespół
zabytkowej zabudowy plebańskiej z XVIII-XIX w., w skład którego wchodzą
plebania, lamus i szkółka parafialna.
Bibliografia
1. Michniewscy M. i A., Duda M., Wypych S., Kościoły drewniane Karpat i Podkarpacia. Pruszków 2001, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”.
2. Dylewski A., Świątynie Polski. Warszawa 2004, Świat Książki.
3. Dylewski A., Najpiękniejsze zabytki Polski. Warszawa 2004, Świat Książki.
4. Polska na weekend. Pod redakcją W. Rusina. Bielsko-Biała 1998, Wydawnictwo Pascal.
5. Turystyczny Atlas Polski. Pod redakcją U. Wojciechowskiej. Gdańsk – Warszawa 2004.
6. Szlak Architektury Drewnianej w Województwie Małopolskim, www.malopolskie.pl/szlak/, data pobrania – 6 marca 2005.
